Ғасырлар поэзиясы: «Мухаббатнама» жыры
Қазақ әдебиеті ертеден келе жатқан қазақ халқының басты тарихы, өткен өмірі десек те болады. Ежелгі әдебиетіміз жайлы айтатын болсақ: ол — өте көркем тілмен жазылған, өте көлемді және ол тек қазақ халхының ғана тарихын қамтып қоймай, оған барлық түркі тектес халықтарының тарихын, тұрмысын, салт- дәстүрін баяндап, әдебиет туындылырын толық қамтыды. Енді кезекті неліктен тек қазақ халқының емес, бүткіл түркі тектес халықтарының тарихы және неліктен жазба деректеріміз қазақ тілінде емес, түркі тілінде жазылғанын баяндайық.
Тарихымызға сенетін болсақ, қазақ халқы негізін түріктерден алғанын және түркі тілдес болғанын айтамыз. Соған дерек ретінде мынандай дәлелдер туындайды. Қазақстанды, Орта Азияны, Оңтүстік-шығыс Сібірді, Орталық Азияны, сонымен қатар Еділ мен Каспий жағалауларын мекен еткен өзбек, қырғыз, әзірбайжан, түркімен, ұйғыр, қарақалпақ, хакас, башқұрт, татар халықтарының төл құрамына енген ру – тайпаларымен аралас өмір кешкен. Сондықтан, олардың тұрмыс-салттары, жырлары, оған қоса әдеби туындылары, салт-дәстүрлері өте тығыз, ұқсас келеді. Өзіміз білетін Дешті Қыпшақтар, Қаңлы және басқа жартылай көшпенді ,жартылай отырықшы түркі тілдес халықтарының ерлігі, тұрмыс-тіршілігі, арман-қиялы поэзия тілімен жырланып, ерлік эпостар, ертегілер, аңыздарда баян етілген. Бір қызығы біздің әдебиетіміз ерте заманда-ақ дамыған екен. Оған себеп: ертеден келе жатқан жырлар, дастандар, жоқтаулар себеп бола алады. Еске түсіре кетсек, қазақ әдебиеті екі түрге бөлінеді. Олар ауыз әдебиеті және жазба әдебиеті. Ауыз әдебиеті ертеден тайпадан тайпаға, халықтан халыққа тек ауызша берілген. Бір қызығы олар өзгертілмей, дәл қалай айтылды, солай баяндалып отырған, бірақ түрленіп отырған. Қазір біз қазақ әдебиеті дамыған дейміз. Бірақ олар ерте дәуірде дамып кеткен. Адамдар білім алмаса да ойларынан астарлы, көркем шығармалар жазып, артынан өшпес із қалдырды.
Көпшілігімізде мынындай сұрақ туындайды: ру-тайпалық кезеңде өмірге келген шығармалар қазақ тіліне ұқсамайтын, яғни, түсініксіз болғандықтан, олар біздің , қақ халқының әдеби мұрасы бола ала ма? деген сұрақ жүрегімізді паналайды. Осы сұраққа жауап іздеп көрейік. Алдында айтылғандай, қазақ халқы түркі тілдес дедік. Аңыз- әңгімелеріміз бізге таныс емес тілде жазылса да, олар осы қазқтың кең даласында жазылды, айтылған әңгімелер кейіпкерлері қазақ халқының ертедегі ата- бабалары болып саналады, Сонымен қатар, оның ішінде ертеден келе жатқан ғұмырлы тарихымыз баяндалған.Тарихына тез көз жүгіртетін болсақ, ол жерде тек әдебиеті ған емес, сонымен қатар архитектуралық өнері кең дамығанын білеміз. Оған себеп ретінде ертеден келе жатқан ескерткіштер дәлел бола алады. Өйткені жырлардың көбісі осы ескерткіштерден алынған және қазақ тіліне аударылған.
Ежелгі дәуір әдебиетін қалаушылар және жалғастырушылар ретінде тамырларын кең жайған Мұхаммед Хорезми, Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу Райхан әл-Бируни, Махмұд Қашқари, Қожа Ахмет Йассауи, Сүлеймен Бақырғани, Жүзіп Баласағұни тәрізді түркі халықтарына даңқы биікте болған ойшылдарымыз, ғалымдарымыз, ақындарымыз түркі халықтарының әдебиетін күллі әлемге танытуда үлкен үлес қосты. Ежелгі әдебиеті негізінде қыпшақ тілінде дамыған кезеңінде ХІІІ-ХVI ғ. «Кодекс куманикус», «Мухаббатнама», «Жүсіп-Зылиха», «Гүлстан» тағы басқа көптеген қиссалар, дастандар, шежірелер, тарихи мұралар енеді. Мухаббатнама дастаны. Дүниедегі тіршілік етуші тірі жандардың ең аяулы сезімі махаббат, яғни біреуге ғашық болу. Осындай тақырыптың аумағын қамтитын поэзиямыздың авторы Мұхаммед Хорезми. Бұл оның кіндік қаны тамған жерге байланысты қойылған тарихи — әдеби аты болуға тиіс. Деректерде осы дастанның тағы басқа аты бар екенін ескере кетуіміз керек. Ендеше, оның аты Раушан еді. Дастанның жазылған кезеңі VI-VIII ғасырлар саға тартқан түркі тілдері жаңа сипатқа ие болып, өзара жіктеле бастаған еді. Оған бір жағынан араб-парсы тілі, екінші жағынан орта ғасыр поэзиясында көрінген шағатай тілінің зор ықпалы болды. «Мухаббатнама» осындай кезеңде, XVI ғасырдың бел ортасында жазылған шығарма. Ол туралы автор: Мухаббатнама сөзін мұнда біттім, Бәрін де Сырдың жағасында бітірдім. Осы жолда жазылған сөздерге назар аударатын болсақ, біз осы дастанның Сырдың төменінде жазылған деп шамалауымызға болады.
Дастанның негізгі бөлігі махаббат-сүйіспеншілік тақырыбына құрылған 11 намадан тұрады. Бірақ дастанда тек махаббат жайлы баяндала бермейді, ал сол кезеңдегі хандық биліктер туралы және сол кезеңде болған оқиғалар баяндалады. Қорыта келсек, ертедегі жазба шығармалардың бізге өсиет ретінде және тәрбиелік мәні зор рухани байытылған шығарма деп білеміз.Осы шығармалардың сақталуын қазір оқып жатқан оқулықтарымыздан байқауымызға болады. Енді «Мухаббатнама» дастанын қорытындылайтын болсақ, ол – сүйіспеншілік сезіміне құрылған сырлы саз, өз дәуіріндегі түркі поэзиясының көркем бір үлгісі. Сол себепті қазақ әдебиетінің тарихынан да көрнекті орын алады.