Қақтығыс түсінігі
Мақсаты: білімнің әр саласы бойынша зерттеу жүргізіп, қақтығыстанудың ғылым ретінде қалыптасуын, қақтығыс түсінігі, оның мифология, дін, әдебиет, философия сияқты қайнар көздерден туындауын, қақтығыстанудың бөлек ғылым ретінде қалыптасып, бөлінуінің күрделі процесін белгілеу.
Қақтығыстар әлеуметтік байланыстар болған жерде бірге жүретін, адамдардың араласуы мен қарым-қатынастынан туындайтын, ертеден бері адамзаттың түсіне алмай келе жатқан қоғамдық құбылысы. Оған дәлел — әртүрлі халықтардың мифологиясы мен діні, көне әдебиеттердің фольклоры мен ескерткіштері, ежелгі және ортағасырлық ойшылдардың ойлары, әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдардың жетістіктері. Қақтығыстарды түсіну үшін адам мен қоғамның байланысын түсіндіру ертеден –ақ қолға алынған. Себебі, қақтығыстанудың тамыры ертеден, әлеуметтік философияның қайнар көздерінен бастау алады.
Конфуций — Қытайдың белгілі данасы б.д. VІ ғасырда өзінің шығармаларында зұлымдық пен шыдамсыздықты тудыратын, біріншіден ол адамдардың әртүрлі болуы мен теңсіздігі дейді.
Гераклиттің қақтығыстар туралы идеяларын ежелгі философ- материалистер құптаған. Мысалы, Эпикур ауыр салдары мен зияны бар қақтығыстар адамдарды бейбіт өмір сүруге, келісім жасасуға алып келеді деп ойлады. Қақтығыстарға сондай-ақ, У-ІУ ғ.ғ. өмір сүрген Платон және Аристотель сияқты ғұламалар көп көңіл бөлді. Олардың пайымдауынша: адам — табиғи жағынан қоғамдық; Томас Мор, Эразм Роттердамский, Френсис Бекон және басқа да гуманисттар ортағасырлық тәртіпсіздіктер мен қантөгістерге, әлеуметтік қайшылықтарға сын айтқан ойшылдар болды. Олар қоғамды оң өзгерістерге бастайтын бейбіт өмір мен адамдар арасындағы достыққа шақырды. Қақтығыстарды эмпирикалық түсіну ұзақ уақытқа созылды. ХІХ ғасырда ғана оған ғылыми жағынан қарауға жол ашылды. Сол уақыттан бастап-ақ, қақтығыстар әлеуметтік зерттеулер үшін қозғала бастады.
Ерекше зерттеуге жататын қақтығыстанудың қалыптасуы тарих, әлеуметтану, құқық, психология және басқа да әлеуметтік ғылымдардың дамуымен бірге жүрді. Бастапқыда, қақтығысты жағдайларды, жаратылыс құбылыстарын түсіндіру үшін түсініктер қолданыла бастады. Көбінесе, адамдардың психологиялық қасиеттері мен ерекше белгілеріне қарай көңіл бөлінді.
Қақтығыстанудың негізі әлеуметтану қайраткерлері О. Конттың, Г.Спенсердің, К.Маркстың ойларымен қаланды. Бір жағынан олардың еңбектері қақтығыстанудың жалпы теоретикалық базасы болса, екінші жағынан — әлеуметтік қақтығыстарды сараптау, бағалау, реттеу мен шешу жолдарын өңдеуге арналған методологиялық жетекші болып табылды. ХІХ-ХХ ғасырлар арасында әлеуметтану қоғамдық дамудың қозғаушы күшінің заңдылықтары туралы ғылым болды. Әлеуметтанудағы әртүрлі бағыттардың өкілдері қақтығыстардың қоғамдағы маңыздылығын мойындаса да, түрлі ойшылдар қақтығыстарды мұқият зерттеуді талап етті.
Э. Дюркгейм адамдардың қоғамда бірігуін жеке және топтық жауласуға емес, олардың бірін-бірі қажетсінуінде деп түсіндіреді. Оның 1893 жылы жарық көрген «Қоғамдық еңбек бөлінісі» еңбегінде қақтығыс-әлеуметтік өмірдің әмбебап құбылысы, егер, қақтығыс тиімді және бейбіт түрде шешілсе, екі жақты рөлге ие әлеуметтік проблемалардың белгісі және әлеуметтік теңдікті қалыптастырудың көзі ретінде болдады. Макс Вебер үшін әлеуметтік іс-әрекеттің субьектісі бүтіндей қоғам емес, әлекметті статусы анықталған индивид жатады. Оның ойынша, қоғам, әлеуметтік өнім болып табылатын адамдардың өзара іс-әрекеті, ол статусы бар топтардың теріс және оң іс-әрекет жасайтын адамдардың аренасы. Олар қоғамда өздерінің материалдық және идеялық көзқарастарын қақтығыс жағдайында сақтап, одан әрі күшейтуге, экономикалық позицияларын бекітуге мүдделі. Георг Зиммель қақтығыстың теориясымен тек қана оның әлеуметтік мағынасына емес, оның оң жақ құдылықтарын да бағалай отырып, жасады. Ол адамдардың әртүрлі тарихи жағдайларда болатын өзгерістерде өмір сүретін адамдардың іс-әрекетінің формаларын түсіндіретін формальды әлеуметтанудың негізін қалаушы болып табылды. Зиммельдің өзі ғылыми айналымға «қақтығыс әлеуметтану» деп аталатын терминді енгізді.
Швейцриялық психиатр және әлеуметтанушы Юнгтың ойынша адамның тәртібі мен мінез-құлқын адамның энергиясы анықтайды. ХХ ғасырда ғалымдар мен соның ішінде әлеуметтанушылар мен психологтардың қақтығыстарды зерттеуге ықыласы одан әрі арта түсті. Ққатығыс әлеуметтік үйреншікті құбылыс болып қала берді. Биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және басқа да факторлардың қақтығыстарға бірден бір әсер ететін фактор екендігі мойындалды. Сондай-ақ, қақтығыстардың адамдар мен топтар расындағы қақтығыстарды шешудегі, әлеуметтік толптар мен қоғамдық күштердің арақатынасын тең қылатындай дағымсыз жақтары да анықталды.
Қақтығыстанудың әдіснамалық негізіне философиялық, саяси, және әлеуметтік өзгешелігі айтарлықтай байқалады. Қақтығыстанудың обьективті және субьективиті түсіндірмесі біріншіден қақтығыстарды қоғамдық құбылыс ретінде қарастырса, екіншіден, қақтығыстарды қарама қарсы субьектілері бар құбылыс ретінде талқылайды. Қақтығыстарды екі тұрғыдан, біріншісі-құрылымдық-функционалды, екіншіден, қақтығыстардың парадигмалары арқылы қарастырып, зерттейді. Екеуі де бір біріне қарама қарсы болып табылады.
Қақтығыстың әртүрлілігін ескере отырып, оның мынадай анықтамасын ұсынуға болады. Қақтығыс (лат.тілінде «conflictus» — қақтығыс) өз көзқарастары мен құндылықтары, бағыттарын жүзеге асыру мақсатында қоғамдық субъектілердің күресі. Көптеген авторларға тиісті анықатамалар мен жоғарыда көрсетілген анықатамаларда қақтығыстар қарама-қайшы көзқарастармен немесе қайшылықты жағдайлармен тығыз байланысты. Осылайша, көзқарастар — қоғамдық қақтығыстарды сараптап талдауға қажетті басты түсінік болып табылады. Қоғамдық қақтығыстар — оны шешіп, жеңуге, реттеуге бағытталған қызмет. Бұл қызмет процесінің арқасында өз көзқарастарын, қайшылықтарды шешуді жүзеге асыру үшін қоғамдық күштер қалыптасады. Бұл жағдай дамып келе жатқан қарама-қайшылықтың жағдайы және ол қақтығыс бола алады.
Қақтығыс оның күрделене түсуінен әлеуметтік қайшылыққа әкеледі. Әрине кез-келген мәселе қақтығыс бола алмайды, ол латентті болса ғана сол жағдайда болады. Қақтығыс — өз көзқарастарын жүзеге асыру мен бір нәтижеге қол жеткізуді бірінші жоспарға қойған нақты қарам-қайшылықтардың жағдайы болып табылады.
Қақтығыстың пәні — ол кез келген қақтығысты сипаттайтын ауыспалы болып табылады. Оның талдауы қақтығыстық қарым қатынастар қандай болмасын әрқашан қажетті болып табылады. Ең алдымен қақтығыстық жағдай оның негізін қалайтын қарама қайшылықтың өткір формасына ие; соның ішінде екі қарама қарсы жақтың біреуі бұрынғыдай қарым қатынаста бола алмайды. Бір жақты немесе екі жақты да әлеуметтік жағдайы немесе биліктегі қатысы, рөлі, қаржы қаражатқа ие болуы қанағаттандырмауы мүмкін. 3. Қақтығыстың қызметтерін қоғамдық прцесстермен байланыстыра қараған жөн. Біріншіден, бұлай қарастыру қақтығыстың қоғам үшін объективті салдарын, екіншіден, қақтығыстардың формаларын түсіндірп, талдау мәселесін тұжырымдайды. Қақтығыстың басқа да аспектілері бір-біріне қарама-қайшы, себебі, қарама-қайшылықтардың сипаты қоғамға емес, қақтығыстың табиғатына да байланысты.
Қақтығыстың жағымды қызметі қақтығыстың қиратушы қызметінен бөліп қарастырылмайды. Қақтығыстың кез келген жағымды жағының теріс жағы да болады. Аталған екі қызмет те қақтығыстың белгілі бір кезеңі мен ашық жағдайында қарама-қарсы екі жақтың субъектілері күреске түскен кезде көрінеді.
Қақтығыстың объективті салдары көп жағдайда ауыспалы немесе, күрес түрінің деңгейіне байланысты болады. Зорлық көрсету тәсілі қоғамның интеграциялануына емес, оның ыдырауына әкеледі. Қақтығыстардың күш көрсету түрі қоғамды бөліп, оның рухани бірігуіне жол бермейді. Қорытындысында, қоғам қайда барарын білмейді. Осылайша, қақтығыстардың жағымды жақтарын айтқанда, оның жүзеге асуының қарама қарсы мүмкіндігін ескерген жөн. Тарихтағы кез келген революцияның салдары соған мысал бола алады.
Қақтығыстардың типологиясы – шет елдік және отандық ғалымдардың кеңінен қарастырып келе жатқан мәселелерінің бірі. Оның өзектілігі теоретикалық және қолданбалығымен түсіндіріледі. Тоеретикалық аспект жағын қарастырар болсақ, әлеуметтік білімнің кез келген саласының құбылыстарын жіктеу зерттеу әдістерінің маңызды әдістерінің бірі болып саналады. Қолданбалы аспектісі қақтығыстарды басқару тәжірибесімен байланысты. Қақтығыстарды жіктей отырып, біздер, қақтығыс жағдайының туындау себебін, әртүрлі типтернің динамикасының спецификасын біле отырып, соның негізінде қақтығыстардыңтанудың стратегиясы мен тактикасын, оны реттеу мен шешудің кешенін меңгереміз.
Қақтығыстың құрылымы мен анықтамасы негізіне сүйенген қақтығыстардың типологиясы анық және түсінікті болады. Субъектілердің, қарама-қарсы жақтардың өз құндылықтары мен көзқарастарын жүзеге асыру, қақтығыстың шекарасы т.б. қақтығыстың мәні болғандықтан оған қақтығыстардың типологиясының айырмашылықтары да сәйкес келуі керек. Олар біріншіден, субъекті- жасаушылар, сондай-ақ, оның элементтері бойынша анықталады. Әлеуметтік қақтығыстардың субьектілері: тұлғалар, топтар, этникалық қауымдастықтар, әлеуметтік ұйымдар мен институттар, саяси одақтар, мемлекеттер мен халықаралық қауымдастықтар кіреді. Соған сәйкес, қақтығыстың типтері бөлінеді: тұлға аралық, топаралық, таптар аралық, этнткалық, немесе ұлттық, ұйымдар мен институттар арасындағы қақтығыстар, мемлекетте арасындағы қақтығыстар және т.б.
Б. И. Нұрбосынов, Р.Ғ. Ережепова