Ағзаның арнайы иммундық қорғанысы
Арнайы иммундық қорғау туралы түсінік. Егер қорғанудың спецификалық емес механизмдеріне ауру қоздырғышын немесе бөтен текті заттарды зиянсыздандыру мүмкін болмаса, онда іс — қимылға спецификалық қорғаныс-ағзаның иммундық жауабы қосылады. Оның айрықша ерекшелігі бөтен текті объектіні — антигенді тану және оған арнайы қарсы бағытталған қорғау факторларын әзірлеу болып табылады. Ағзаның иммундық жауабы лейкоциттердің ерекше топтарының жұмыс істеуі мен өзара әрекеттесуінің арқасында жүзеге асырылады.
9-сынып биология курсынан қалай есіңізде болсын, түйіршікті және түйіршікті лейкоциттерді ажыратады, түйіршікті моноциттер мен лимфоциттер жатады. Ағзаның ерекше қорғанысын жүзеге асыруда лимфоциттер басты рөл атқарады. Олар екі топқа бөлінеді — Т-лимфоциттер және В-л және М ф о ци т ы. Ағзаға антиген енгеннен кейін біраз уақыттан кейін Т — және В-лим-фоциттер арасында осы бөтен агенттен қорғауға арналған ерекше жасушалар пайда болады, — спецификалық (пайда болған) иммунитет қалыптасады.
Қызыл сүйек миында қанның барлық нысандық элементтері, оның ішінде лимфоциттер пайда болатын бағаналы жасушалар бар. Пайда болған лимфоциттер тимусқа немесе иммундық жүйенің шеткі мүшелеріне қозғалады, онда олардың дифференциялануы (жетілуі) болады.
Тимус (тығыз темір) — біздің денеміздің ең жұмбақ және аз зерттелген органдарының бірі. Шанышқы темір кеуде қуысының жоғарғы бөлігінде, кеуде артында орналасқан. Тимус ерте жаста дамыған, ал жасөспірімдерде оның инволюциясы басталады, яғни органның кері дамуы. Тимуста Т-лимфоциттер піседі. Жетілген Т-лимфоциттер антигендерді тану және жоюды қамтамасыз етеді, сондай-ақ иммундық жүйенің кейбір басқа жасушаларының жұмысын реттейді.
Иммундық жүйенің шеткі органдарына көкбауыр, лимфа түйіндері, м және Н да л және н ы, сондай-ақ ішек және басқа мүшелердің қабырғаларындағы лимфоидты тіннің оп л е н и я жатады. Бұл жерде В-лимфоциттердің жетілуі орын алады, олардың басты функциясы антиденелерді (иммуноглобулиндерді) өндіру болып табылады.
Иммундық жауап. Ағзаға түсіп, қоздырғыш көбеюде және иммундық жүйе жасушаларының назарын өзіне тартады. Иммунокомпетентті жасушалар әр түрлі антигендерді танып, әр адамға қарсы қорғаудың ең тиімді әдістерін қолдана алатынымен ерекшеленеді.
Мысалы, ағзада ауру тудыратын бактериялардың көбеюі орын алады. Олар ірі фагоциттер — макрофаги (грек. макрос-үлкен, фагос-пожиратель). Макрофагтар бөтен объектілерді жұтып, сіңіре алмайды. Олар оларды ерекше ажыратады,содан кейін антиген фрагменттерін өз мембранасында орналастырады және Т-лимфоциттерді тану үшін ұсынады.
Т-лимфоциттер біркелкі емес, атқаратын функцияларына байланысты үш негізгі класс бөлінеді: Т — Хелпер (ағылшын тілінен аударғанда — көмекшілер), т — киллерлер (өлтірушілер) және Т — супрессорлар (басушылар). Сонымен, макрофаг Т-хелпермен кездеседі және оларға» антигендерді көрсетеді». Т-хелперлер антигендерді тануға ғана емес, сонымен қатар онымен ағзаның бұрын кездескенін анықтауға да қабілетті. Белгілі антигендерді танып, Т-хелперлер осы антигенге қарсы «қару» — тиісті антиденелерді әзірлеуге В-л және М ф о ц және т ы ынталандыра бастайды.
Ағзаның иммундық жауабына әкелетін барлық процесс әдетте 7-14 күн дамиды. Осы уақыттан кейін плазмоциттер (белсенді В-лимфоциттер) қанға, лимфаға, тканьді сұйықтыққа түсетін және ағзаға таралатын антиденелерді қарқынды бөле бастайды. Антиденелер (иммуноглобулиндер) — белгілі бір антигенмен байланысуға қабілетті ерекше ақуыздар (сурет. 75). Әртүрлі антиденелер әр түрлі функцияларды орындайды: белгілі бір микроорганизмдерді жоюға немесе олардың тіршілігін басуға, бөтен жасушаларды залалсыздандыруға, уытты заттарды бейтараптандыруға және т. б. Өйткені антиденелер ор сұйық ортасына бөлінеді-
антиденелерді антигендермен байланыстыру процесі де сұйық ортада жүреді, қорғаудың осы түрі гуморальды (лат. иммунитет механизмі.
Антиденелер ағзаға түскен антигенге қарсы жасалады. Олар әр түрлі әрекет етеді.Жаулар кейбір антигендерді (агглютининдер) желімдейді, басқалары осаядают (преципитиндер), үшіншілері комплемент жүйесін белсендіреді және сол арқылы бөтен жасушаларды бұзады (лизиндер). Жарнамалық: / рөл-олар фагоциттерді сіңіру үшін неғұрлым тартымды етіп жасай отырып, бөтен жасушаларға бекітіледі. Кез келген жағдайда антигендер залалсыздандырылады.
Антиденелер — > макрофаги — > Т-Хелпер — > В-лимфоциттер — > антиденелер — > антигендерді залалсыздандыру.
Дегенмен, барлық бөтен агенттер фагоцитоз және антиденелер арқылы тануға және жоюға болмайды. Мұндай әдістер, мысалы, бактериялармен күресу үшін жарамды, бірақ олар вирустарға қатысты тиімсіз. Вирустар ағзаның жасушаларына еніп, олардың даму циклі өтеді. Антиденелер мен фагоциттер жасушалардың ішінде «жасырылған» вирустарды зиянсыздандыра алмайды. Вирустарды жеңу үшін жиі олар жұқтырған өз жасушаларын жоюға тура келеді.
Бұл функцияны т-киллерлер сәтті орындайды. Олар вирустар жұқтырған жасушаларды ерекше таниды және жояды. Т-киллерлер басқа «ақаулы» жасушаларды, мысалы ісік (күріш. 76). Бұл ретте иммундық компетентті жасушаның (Т-кил-лера) антигенмен тікелей байланысы болады, сондықтан Т-киллерлердің қызметі иммунитеттің жасушалық механизмдеріне жатады.
Сонымен, белгілі бір уақыт ішінде иммундық жауап күш қабылдау арқылы дамиды. Міне, » жау » шегініп жатыр. Ағза бекер күш жұмсамауы керек-иммундық реакцияны тоқтату керек. Бұл Т-супрессорлар арқылы жүзеге асырылады. Егер Т-супрессорлар болмаса, иммундық реакция үнемі өсіп, басқарылмайтын болар еді.
Ағзаның ерекше қорғанысын қамтамасыз ететін кейбір жасушалар нақты антигендерді тануға ғана емес, сондай-ақ «есте сақтауға» қабілетті. Бұл 20 және одан да көп жыл өмір сүре алатын иммундық жады жасушалары, кейде ағзаның бүкіл өмірі. Олардың арқасында антигенмен қайта кездесу кезінде иммундық жауап тез дамиды, көптеген жағдайларда бөтен объект ағзаға зиян келтіргенге дейін. Мұндай иммундық жауап екінші реттік деп аталады.
Жүре пайда болған иммунитетті белсендіру температураның жоғарылауымен және жалпы әлсіздікпен қатар жүреді, өйткені ағза негізгі күштерді антигендермен күреске бағыттайды. Дене қызуының жоғарылауы көптеген аурулардың қоздырғыштарына әсер етеді, зат алмасу процесін ынталандырады және иммундық жүйе жасушаларының белсенділігін арттырады. Сондықтан, егер ауру кезінде ол 38 °С төмен болса, температураны төмендету қажет емес.
Туа біткен (спецификалық емес) және жүре пайда болған (спецификалық) иммунитет тығыз байланысты, бірақ тек туа біткен иммунитет үнемі белсенді. Оның арқасында организм кез келген бөтен араласуға тез жауап береді. Арнайы иммундық жауап-бұл ағзаның қорғаныш реакциясының екінші кезеңі, ол салыстырмалы түрде баяу дамиды.
Спецификалық емес және спецификалық иммунитет 5-кестеде жалпыланған жасушалық және гуморалдық факторларға сүйенеді. Иммунитеттің жасушалық және гуморалдық механизмдері өзара байланысты және келісілген әрекет етеді.
5-кесте. Спецификалық емес және спецификалық иммунитеттің негізгі механизмдері
Механизмдер
иммунитет
Басқа i ф114 ес ки й (туа біткен) иммунитет
Ерекше (сатып алынған) иммунитет
Гуморальные
Лизоцимнің, комплемент жүйесінің, интерферондардың, басқа да заттардың жұмыс істеуі
Антиденелердің (иммуноглобулиндер) жұмыс істеуі)
Жасушалық
Фагоцитоз
Т-киллер қызметі
Аллергия. Кейде иммундық жүйе істен шығуы мүмкін. Мысалы, кейбір адамдарда белгілі бір заттарға жоғары сезімталдық байқалады. Әдетте бұл заттар ағзаға қауіп төндірмейді, бірақ олар енген жағдайда күшті, иммундық жауап дамиды. Ағзаның мұндай реакциясы аллергия деп аталады, ал оны тудыратын заттар — аллергендер.
Аллергендер үй шаңының компоненттері, жануарлардың жүні, өсімдіктердің тозаңы, Тамақ өнімдері (цитрус, жаңғақтар, бал, шоколад, жұмыртқа, балық және т. б.), сондай-ақ дәрілік препараттар, тұрмыстық химия, косметика, парфюмерия және т. б. заттардың құрамына кіретін заттар болуы мүмкін.
Аллергия жиі қатаюмен, жас ағумен, күшті жөтелмен, ас қорыту бұзылуымен, әртүрлі тері бөртпелерімен жүреді. Кейбір жағдайларда аллергиялық реакция ағзаға қауіп төндіруі мүмкін және тіпті өлімге әкелуі мүмкін. Аллергияның көптеген белгілері жұқпалы аурулардың ерте белгілеріне ұқсас, сондықтан адамда қандай да бір затқа аллергияның болуы туралы қорытынды тек дәрігер бере алады.
Соңғы онжылдықта аллергияның әртүрлі түрлерімен сырқаттанушылықтың өсуі байқалады. Оны қоршаған ортаның ластануымен, химиялық өнеркәсіп өнімдерін тұрмыста, ауыл шаруашылығында және басқа да факторлармен байланыстырады. Алайда, аллергия дамуының себептері мен тетіктері әлі толық зерттелмеген, бұл аллергиялық ауруларды емдеуді қиындатады.
Иммунологияның осы және басқа да көптеген өзекті мәселелерін шешу (ісікке қарсы қорғау, органдар мен тіндерді трансплантациялау, ЖИТС, қауіпті инфекциялар қоздырғыштарына қарсы тиімді иммундық қорғау құру) XXI ғ. медицинасының міндеті болып табылады.
1. Иммундық жүйенің көмегімен жүзеге асырылатын белгілі антигендерге ағзаның жауабы спецификалық немесе спецификалық емес иммунитетке жатады ма? Спецификалық емес қорғаныс механизмдерінің айырмашылығы неде?
2. Ағзада иммунокомпетентті жасушалардың қандай түрлері пайда болады? Олардың функциялары қандай?
3. Екінші иммундық жауап дегеніміз не? Неліктен ол бастапқы жылдам дамиды? Осы аурумен ауырған адамдарда жел шешегіне төзімділігі неде?
4. Адамның иммун тапшылығы вирусы (АИТВ) т-хелперді зақымдайды және олардың өлуіне ықпал етеді. Бұл ағза үшін қандай зардаптарға әкелуі мүмкін?
5. Иммунитеттің гуморальды және жасушалық механизмдері арасындағы айырмашылық неде? Мысалдар келтіріңіз.
6. Қандай заттар аллергияны тудыруы мүмкін? Неліктен аллергияны «жеткіліксіз иммундық жауап» деп атайды?
7. Лимфоциттер жетілу барысында осы жасушалардың бір-бірімен өзара әрекеттесуіне және белгілі бір антигендерді тануға мүмкіндік беретін арнайы мембраналық рецепторларға ие болады. Химиялық табиғатта лимфоциттердің рецепторлары күрделі ақуыздар. Рецепторлардың синтезі ақуыз деректерін кодтайтын гендер учаскелерін бірнеше рет кездейсоқ ауыстыру алдында болады. Сіз қалай ойлайсыз, мұндай ауыстырулардың биологиялық мәні неде?