Академик Ә. Марғұлан және фольклортану мәселелерi
Бүгiнгi таңдағы түркология түркi халықтарының тiлiн ғана зерттеп қоймай, тарихын, әдебиетiн, фольклорын, этнографиясын, философиясын, өнерiн тұтастай да, саралап та зерттейтiн кешендi ғылымға айналып отырғаны мақтаныш сезiм ұялатады. Кеңес дәуiрi кезеңiнде түркi әлемiне байланысты зерттеулерге қойылған кейбiр шектеулерге қарамастан, түркология ғылымына қызығушылық танытып, мәселенiң зерттелуiне айтарлықтай үлес қосқан ғалымдардың, оның iшiнде қазақ ғалымдарының орны ерекше. Осындай ғалымдардың бiрi және бiрегейi – академик Әлкей Марғұлан.
Отызыншы жылдардан бастап Ә. Марғұланның зерттеу нысаны болған эпостық жырлар, одан кейiнгi жылдарда зерттеген қазақтың ежелгi сәулет өнерi, мүсiн тастар, шеберлiк өнерi тарихын зерттеуi болсын, негiзгi үш саланы қамти отырып жүргiзiлгенiн көремiз. Бiрiншiден, археологиялық экспедициялар кезiнде қазба жұмыстары нәтижесiнде жинақталған деректердi зерттеу, екiншiден, ежелгi, орта ғасырлардағы ғалымдардың, жињанкездердiң Орта Азия және Қазақстан туралы жазған еңбектерiн зерттеп, оларды ауыз әдебиетi саласындағы зерттеулерiмен сабақтастыра отырып қорытынды жасау әдiсiн қолданған. Тiптi, ауыз әдебиетi үлгiлерiн, оның iшiнде ертегiлер мен жырларды өзара салыстыра отырып, жыр мотивтерiнiң ұқсастық, ерекшелiк жақтарын, мотивтiң алғашқы және кейiнгi iздерiн халықтардың қоғамдық, экономикалық тарихын негiзге ала отырып зерттеген. Ә. Марғұланның ғалым ретiндегi басты ерекшелiгi этнотарихи, этномәдени, этноархеология, этнолингвистика салаларына арнайы назар аудара зерттеуi екенiн баса айтуымыз керек. Ә.Х. Марғұлан – қазақ фольклорын, оның iшiнде, қазақтың тарихи жыр-аңыздарына сүйене отырып, тарих пен этнографияны байланыстырып, тарихи фольклорды алғаш рет кешендi түрде зерттеген ғалым. К.Ақышевтiң пайымдауынша, «археология мен этнографияны және фольклорды ұштастыра бiлген Әлкей Марғұланның ғылымға сiңiрген еңбегi қызық кiтаптың айқарма бетi сияқты». Осы кiтап уақыт озған сайын құнын еселей арта бермек [1, 45-б.].
Ә. Марғұлан өзiнiң «Жазушы» баспасынан жарық көрген «Ежелгi жыраңыздар» атты еңбегiнде: «Ғасырлар бойы сахарада айтылып келген ертегi-жырларды, аңыз әңгiмелердi ең алғаш шығарып таратқан, сахараны қоныстанған әртүрлi көшпелi түркi тiлдес елдер едi. Олардың iшiнде жұртшылық майданынан белгiлi орын алып, тарихта көрнектi ат қалдырған жұрттар, ескi дәуiрден шолып қарағанда, ғұн мен сақтар, үйсiн мен қаңлылар, қырғыз бен ұйғырлар жұрты болмаса, өзгенiң барлығы тарихи дәуiрлерде бүгiнгi қазақ даласында тiршiлiк жасап, олардан тараған рулардың көпшiлiгi берi келе қазақ елiнiң iргесiн құруға негiз болды. Сондықтан бұл айтқан ескi рулар жасаған мәдениет бұйымның iздерi де, оның iшiнде қазақ жыры, эпос, ою-өрнек, сәулет өнерi туындылары, бүгiнге дейiн Қазақстан жерiнде жақсы сақталып, олардың жұртшылық салты, елдiк заңы, барлық рухани тiршiлiгi де көбiнесе қазақ елiнiң тұрмысында ашығырақ сақталғанын» анықтады [2].
Фольклордың этнографиямен тығыз байланысты екенiн, олардың өзара этностың тарихын зерттеуде бiрiн-бiрi толықтырып отыратындығын академик Ә.Х. Марғұлан өз зерттеулерiнде дәлелдедi [3, 144 б]. Бұған ғалымның 1946 ж. қорғаған «Қазақ халқының эпикалық әңгiмелерi (миф, легенда, ертегi-жыр, аңызды әңгiмелер) туралы тарихи-әдебиеттiк зерттеулер» атты докторлық диссертациясы [4] және 1985 ж. жарық көрген «Ежелгi жыр-аңыздар» атты iрi монографиялық еңбегi дәлел [2]. Бұл еңбектерде Әлкей Марғұлан алғаш рет халықтың жыр-аңыздарын тарихи дерек ретiнде пайдаланып, кешендi тұрғыдан зерттеген. Сонымен қатар осы тарихи жыр-аңыздарында қазақ халқының генезисiн және өсiп-өрбу жолдарын кеңес дәуiрiнде алғаш айтқан ғалымдар қатарына жатады. Ауыз әдебиетiнiң бай қазынасы Әлкей Хақанұлына әр кездерi ой салып, ғылыми терең түйiндер жасауға көмектескенiн көремiз. Сондықтан да ғалым халық ауыз әдебиетi үлгiлерiн үздiксiз және ерекше қадiрлеп, көңiл қоя зерттедi. 1931 ж. С.Ф. Ольденбург, А.Н. Самойловичтердiң басшылығымен Кеңестер Одағы халықтарының ауыз әдебиетiн жинастырып, бiрнеше том жинақ шығару мәселесi көтерiледi. Осы кезде Ә.Х. Марғұлан қазақ эпосы мен жыр аңыздарын орыс тiлiне аударып, жария ете бастайды. Ғалымның алғашқы аударған еңбегi «Ер Тарғын» жыры [3, 145 б.]. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы Орталық ғылыми кiтапханасының қолжазба және сирек кездесетiн кiтаптар қорында Әлкей Хақанұлы 1939, 1941 жылдары жинап тапсырған жетпiстен аса қазақ ертегiлерi сақталған [5].
Ә. Марғұланның пайымдауынша, ел аузында айтылатын эпос жырларының жыр түрi бiрте-бiрте ұмытылып, қара сөзбен айтылатын ертегiге айналған. Оның мысалы ретiнде «Ер Көкше», «Шора», «Қобыланды» жырларының қара сөз түрiндегi нұсқаларын келтiруге болады. «Ер Төстiк», «Арғы мерген», «Қара мерген», «Ақ Көбек» сияқты бүгiнде ертегiге айналған эпикалық әңгiмелер бiр кезде эпос жыры болғанына Ә.Х. Марғұлан шүбә келтiрмейдi. Бұлар бергi феодалдық дәуiрде жаңа мазмұн алып, алғашқы қауымдық құрылыс дәуiрi кезiндегi сюжетi бiраз өзгерген. Ә. Марғұлан ғұндардың Европа елiмен қарым-қатынаста болғаны тек тарихта жазылып қоймай, Европа елдерiнiң ұлы эпос жырларында, қария аңыздарында да сақталып келгендiгi туралы жазды. «Олардың ғұндар туралы барлық қария аңыздарын толығынан алып жазған Блеер мен француз ғалымы А.Тьерри», – деп көрсеттi. Ә. Марғұлан «Ғұндар туралы әдемi хикаялар әсiресе Скандинавия жырларында, мадьярдың қария сөздерiнде жиi кездеседi. Ғұндардың бейнесi Скандинавияның «Ұлы Эдда», «Кiшi Эдда» сияқты жырында дүниежүзiлiк әдебиеттiң сюжетi болып табылған. «Ұлы Эдда» жырының бас геройы – Шығыстан Европаға келген алып ер. Ол өзi төзiмдi, өзi кемеңгер, өзi ел басқарушы, жылқы өсiрiп, қымыз iшедi, көрмеде мүсiн аттары байлаулы тұрады, ерлiктi 12 жасынан бастаған атақты алып тұлға, алып ер Едiл» дейдi [2, 60 б.].
«Манас» жырын терең зерттеген Ә.Х. Марғұлан «Эдда» жырында Едiлдi улап өлтiру тәсiлi Манасқа өте ұқсас, – деп жазды. Сонымен қатар, ғалым: «…Қазақ, қырғыз, алтай эпосында кейiпкердiң бiр ойлаған, мақсатты iсiне жете алмай, қамыққанда, қиын түс көрiп, толғау сөздер айтуы» жөнiнде ғылыми пiкiрiн бiлдiрген. Ә. Марғұлан жазуында мұндай аңыз да «Нибулин» жырында кездесiп отырады. Едiл өлерiнiң алдында түс көрiп, оның өмiрден өтетiнi қолынан ұшып кеткен ақ сұңқар құс бейнесiнде алдын ала сездiрiледi, бақшадағы ағаштары солып қалғандай болады. Бұл аңыз ғұндардың айтуынан алынып, «Ұлы Эдда» жырына қосылған. Мұндай толғау айту қырғыздың «Манас» жырында, қазақтың «Орақ» жырында көркем түрде берiлген. Демек, Шығыс пен Батыс елiн жақсы танып, өзiнiң тарихы, мәдениетi әрi бай, әрi көркем, дүниежүзiлiк әдебиетке үлес қосқан ғұндардың жәйi осындай» [2, 61 б.]. Ә. Марғұлан жазуындағы «Нибулин» жыры С. 7тениязовтың зерттеу еңбегiнде «Нибелунга туралы жыр» деп аталады.
Ә.Х. Марғұланның пiкiрiнше: «Құла мерген», «Қара мерген» әңгiмелерi «Ер Төстiк» ертегiсiнен сәл басқарақ. Мұнда қоғам тiршiлiгi өзгерiп, аз да болса, есейiп келе жатқан салт-сананың суретiн көрсеткендей болады. Мұның «Ер Төстiктен» айырмашылығы: мұнда қазына, кен, алтын, күмiс көп айтылады. «Құла мерген» жырының әлеуметтiк мазмұны «Ер Төстiкке» қарағанда басқарақ. Ел басқару iсi, қауым тiршiлiгi жұртшылықтың тұтас болуын тiлек етедi. Сондықтан алып туған ердi, ер туғызған ананы үлгi етедi. Құла мергеннiң қынабын iздеуi, ол қынаптан алмас кездiк шығуы осы мысалдың ишарасы», – деп түсiндiредi Ә.Х. Марғұлан.
Ә. Марғұлан эпостық ертегiлердi Қазақстан аумағында сақталған ежелгi тас кешен, ер, алып тұлға иесiне сай алып сын тастар, мұнаралы бейiттер, молалардың жасалу тарихын археологиялық жағынан дәлелдеу арқылы, V – VII ғасырлардан жеткен құлпытастардағы жазуларда сақталған деректермен салыстырады, яғни, материалдық мәдениет пен рухани мәдениеттi қатар алып, бiр-бiрiне дәлел, байланыс iздей отырып, бiртұтас немесе бiрлiкте қарастырады. Ә. Марғұланның «Ежелгi жыр-аңыздар», «Шоқан және Манас» атты монографияларында батырлар жырын тудырған ортаның мәдениетке қосқан үлесi мен көне дәуiрдегi халықтардың аңыздары, ежелгi жырлардың ерлiк бейнелерi, олардың тарихи негiздерi «Манас» жыры, оның қай кезде шыққаны туралы қазақ пен қырғыздың қария сөздерi, сонымен қатар тың зерттеулер ежелгi ғұн, сақ, түрiк, оғыз, қыпшақ замандарында туып бiзге дейiн жеткен әдеби үлгiлерi сөз етiледi. Әлкей Хақанұлының қызыға зерттеген үлкен тақырыбы – осы «Манас» эпосы. Бұл зерттеулерi «Шоқан және «Манас» еңбегiнде шешiмiн тапты. Ең алдымен ғалым тауып жариялаған «Манастың» Шоқан жазып алған көне нұсқасының жұртшылыққа ұсынылуы өте маңызды болды. Сол нұсқаны басқа нұсқаларымен салыстыра отырып зерттедi. Соған қоса эпопеяның жалпы хатқа түсу тарихы, бұрынғы және кейiнгi орындаушылары, олардың өз замандары тiлегiне орай өзгертiле жырлануы, оның себептерi, жалпы түркi халықтары мен қырғыздар тарихына байланысты дәуiр көрiнiстерi, Шоқанның және басқа зерттеушiлердiң пайымдаулары, т.с.с. кеңiнен талданып, тиiстi бағасына ие болды. Ондағы Орхон ескерткiштерi мен Қорқыт кiтабының таңбалары көрсетiлiп, солармен туыстығы айқындалды Эпосқа ғылыми анықтама берiлiп, оның әлем өнерi тарихында алатын елеулi орны белгiлендi.
Ә. Марғұлан «Манас» жырының бiр бөлiгi – «Көкетай ертегiсiнiң» Шоқан аударған орыс тiлiндегi нұсқасын қырғызшадағы түпнұсқамен салыстыра отырып қазақша аударғаны өте ұтымды шыққаны белгiлi [7]. Осы бөлiмде ас беру дәстүрiнiң табақ тарту, тайлақ тарту, сауын айту секiлдi элементтерiне баса назар аударған. Сауын айту — қазақтағы iрiлi-ұсақты астарға тән, әбден қалыптасқан дәстүр, төңiректегi және алыстағы ауылдарға ас берiлетiн күн туралы хабарлау. Бiрiншiден, мұндайдайындық бiр ғана отбасының ғана емес, рулы елдiң ортақ iсi деп, әр ата баласы өз үлесiн қосқан. Мұндай үлес малдай, заттай және ақшалай ғана емес, жабдыққа керектi үй-жай, ыдыс-аяқ жинау мен асқа қызмет етуде рулы елдiң қалтқысыз көмегi, бiрлiгi ең басты фактор болатын. Өскенбайдың асына тек Тобықты руы ғана емес сонымен қоса бүкiл Қаракесек жауап берген [2, 226 б.]. «Манас» жырында сауын айтумен тығыз байланысты әдемi суреттiң бiрi өзен бойын шалқыта тiгiлген үйлер, қонақ күтiп алатын даяшылар, құнан шаптырым жерге созылта қазған жер-ошақтар, үлкен сойыс, тау-тау қылып табақ тарту суреттерi кездеседi. Осы суреттерге орай қанша сойыс қылуды, қанша ат шаптыруды, қандай жүлде тартуды, сауын айта бара жатқан кiсi жол жөнекей жариялап отырады. Көкетай асына сауын айтқан Боқмұрын асқа шақырылған Ер Қосайға, Айтқожаға, Манасқа, Ер Көкшеге, Ер Төстiкке, Ер Бағысқа: «Сұр құнандай күлiгiн немесе Темiр тұяқ, жез бiлек, ырғай мойын көк ала алып келсiн шабысқа, озса, бәйге алсын, озбаса, тамаша көрсiн де», – деп шарт қояды.
Осы сауын айту туралы Ә. Марғұланның «Архивтегi жазбалар» атты мақаласынан да: «Керей Құлжабайдың асын беремiз деп сауын айтуға екi кiсi жiберiлгенiн, онда бас атқа бәйге сыйы төрт жүз бұйым – жүз жылқы, жүз қой, жүз теңге ақша, жүз кез мата, екiншi аттыкi екi жүз кез бұйым, жүз теңге ақша, үшiншi атқа – жүз теңге, жиырма бiр атқа дейiн бәйге болатынын хабарлатқандығынан», мәлiмет аламыз [8, 190 б.]. Үлкен астарға әр ру салт-дәстүрмен, яғни, ақыны, жыршысы, балуаны, жүйрiк аты мен сойыс сабасымен келедi. Бөтен елдерге сауын айтуға жай кiсiнi жұмсамайды, оған әрi ептi, әрi тiлге шешен, әрбiр елдiң жорасын бiлетiн, майталман кiсi жiберiлу керек [2, 227 б.]. Ас секiлдi үлкен жабдықтар қазақ халқының барлық әдет-ғұрып, дәстүрi тұнып тұрған, сондықтан да қоғамдық мәнi терең рухани, дүниетанымдық құбылыс екенiн байқаймыз. Көшпелi қазақ қоғамы қауымдық қоғам болса, ондағы қауымдық қатынастар басты идеологиялық, салт-дәстүрлiк, отбасылық, дүниетанымдық және бүкiл рухани мәдениеттi толық қамтып отырды. Ежелгi көшпендiлерде ынтымақтастық идеясында ата -баба аруағына сыйыну, табыну, сыйлау ерекше орын алды. Сондықтан мұндай үлкен жабдықтар ұлттың бiрлiгi мен жерiнiң тұтастығын сақтауға, ел басын бiрiктiруде, iшкi және сыртқы саясатты жүзеге асыруда орасан зор роль атқарғанын көремiз.