Қала маңындағы аумақты пайдаланудың экономикалық-географиялық ерекшеліктері

Осы мәселелерді шешуде Гидрологияның рөлін асыра бағалау қиын,өйткені судың жақсы қойылған есебі және табиғаттағы ылғал айналымы мен ылғал алмасу процестерін басқаратын заңдарды білу қазіргі заманғы су шаруашылығын дұрыс жүргізудің ғылыми негізін құрайды. Осыған байланысты гидрологиялық құбылыстар мен процестердің механизмін су балансының элементтері ретінде және онымен байланысты аумақтың жылу және тұз құрамы мен шаруашылық қызметтің әсерінен олардың өзгерістерін зерттеу үшін теориялық және эксперименттік зерттеулерді кеңейту қажеттілігі туындайды. Гидрологиялық ғылымның дамуы қазіргі кезеңде жаңа білімнің тереңдеуі мен жинақталуымен ғана емес, сондай-ақ проблемалар шеңберінің кеңеюімен де сипатталады. Гидрология өндіретін білім Су ресурстарын кешенді пайдалану мен қорғаудың, оларды тиімді басқарудың және су шаруашылығын жүргізудің ғылыми негізін құрайды. Қазіргі Су шаруашылығы есептерінің аса маңызды проблемаларының арасында шағын өзендердегі Гидротехникалық құрылыстарды жобалау ерекше орын алады. Олар ауыл шаруашылық сумен қамтамасыз ету және ағынды реттеу міндеттерін шешеді. Шағын су жинағыштар зерттеушілердің жақын арада (60-шы жылдардан бастап бір жерде) назар аударуының нысанына айналды. Шағын су жинағыштардан ағысты зерттеу кезінде белгілі бір қиындықтар кездеседі. Ең алдымен оларға стационарлық бақылау жүргізілмейді. Екіншіден, олардың ағындары кеңістікте өте үлкен өзгергіштігімен ерекшеленеді. Тіпті бір-біріне жақын орналасқан су жинағыштар үшін. (Мысалы, су-теңгерімдік станцияда көктемгі ағынның мәні әртүрлі су жинағыштарда 28 мм-ден 82 мм-ге дейін ауытқиды). Қазіргі уақытта қолданыстағы шағын су жинағыштардың су ағынын зерттеу әдістемесі табиғи құбылыстар мен объектілерге тең емес және сондықтан су шаруашылығы есептері тарапынан оған қойылатын талаптарды қанағаттандырмайды. Ағынды есептеу бойынша қабылданған нормативтік құжаттардың негізгі кемшілігі (ҚНжЕ 2.01-83) есептік сұлбаларға су ағынының жиынтық шамасы кіретіні болып табылады. Нақты Су шаруашылығы және мелиоративтік іс-шараларды жүргізу кезінде бірқатар практикалық міндеттерде су ағынының жиынтық сипаттамасы емес, оның жеке құрамдастары қызығушылық тудырады. Мысалы, жобалаушының өзен бассейндерінің баурайларында су ұстағыш біліктерді салу кезінде тек құлама ағысының параметрлері ғана қызықтырады. Ал шағын су жинағыштарда тоған салу кезінде-үстіңгі ағын және оның ең жоғарғы ординаты. Нормативтік схемалар сондай-ақ есептерде шағын су жинағыштардың ағынды сипаттамаларын таратуда байқалатын пестицидті ескеруге мүмкіндік бермейді.

Бұл жағдай қазіргі есептеу әдістерінің дәлдігін көрнекі көрсетеді. Есептеу қателігі өте үлкен және көбінесе 20% — дан асып түседі, ал кейбір жағдайларда 400% — ға жетеді. Нәтижесінде кіші су жинағыштардан су ағынын зерттеудің қазіргі заманғы әдіснамасы оны қалыптастыру механизмінің процесін одан әрі дамыту жолында тежеуіш болады және зерттеу мен есептеу әдістерін одан әрі жетілдіруге ықпал етпейді. Сондықтан осы бағытта гидрологиялық және су шаруашылығы есептерінің жаңа әдіснамалық негізін құрудың нақты қажеттілігі туындады.

Осыған байланысты шағын су жинағыштарда су ағынының қалыптасуын зерттеуге және халық шаруашылығында су ағынының осы фазасының ресурстарын неғұрлым ұтымды пайдалану және гидротехникалық құрылыстардың параметрлерін нақтылау мақсатында оның негізгі су ағынының сипаттамаларының есептік әдістерін әзірлеуге бағытталған зерттеулер Су шаруашылығы есептерінің өзекті міндеттерінің бірі болып табылады.

Осылайша, диссертацияның таңдалған тақырыбының өзектілігі оның халық шаруашылығының маңызды міндеті-халық шаруашылығында су ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыру және шағын Гидротехникалық құрылыстарды жобалауды жетілдіру болып табылады.

Жұмыстың негізгі мақсаты — шағын Гидротехникалық құрылыстарды (эрозияға қарсы су ұстағыш біліктерді, жасанды су қоймаларын, бөгеттердің су төгінділерін және т.б.) жобалау кезінде пайдаланылатын гидрологиялық параметрлерді-шағын су жинағыштардың су ағынының су ағынын қамтамасыз ету қисығының статистикалық параметрлерін нақтылау. Мақсатқа жету келесі мәселелерді шешуге байланысты:

— су тасқыны ағысы процестерін зерттеудің теориялық және әдіснамалық ережелерін дамытумен және жетілдірумен;

— су тасқыны негізгі параметрлерінің кеңістіктік-уақыттық өзгергіштігінің географиялық заңдылықтарының қалыптасу, режимі мен ырғағының ерекшеліктерін зерттеу.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы мен теориялық нәтижелері:

1) су ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыру және шағын Гидротехникалық құрылыстарды жобалауды жетілдіру мақсатында су тасқынының гидрофизикалық процестерін зерделеуді одан әрі тереңдету және жетілдіру.

2) кіші су жинағыштарда су ағынының қалыптасуын зерттеудің теориялық және әдіснамалық ережелерін одан әрі дамыту мен жетілдіруден тұратын ғылыми тәсілде.

Бұл тәсілдеменің тұжырымдамалық негізін мынадай жағдай құрайды: гидрологиялық объектілер (өзен бассейндері) геожүйелердің (ГС) неғұрлым жалпы санатының белгілі бір түрі болып табылады және сондықтан оларға жүйелердің жалпы теориясын қолдану заңды болып табылады.

Әдістің теориялық базасы бірыңғай шеңберде қолданылатын және өзен бассейндерін (РБ) зерттеуге бағытталған түсіндірудің (құрылымдық-генетикалық, функционалдық, себеп-тергеу және стохастикалық) қазіргі заманғы модельдерінің жеке тәсілдерінің ғылыми синтезін құрады. Геожүйелік Тұжырымдаманы қабылдау әдістің өзінің құрылымдық схемасын, сондай-ақ қойылған міндеттерді шешу кезінде нақты тәсілдерді негіздеу мен пайдалануды алдын ала анықтайды. Өз мазмұнының шеңберінде мұндай тәсіл зерттеушілердің алдына келесі міндеттерді шешу қояды: ұйымның құрылымын талдау, иерархиялық деңгейлерін белгілеу,қызмет ету сипаты мен режимінің ерекшеліктері, су тасудың негізгі параметрлерінің кеңістіктік-уақытша өзгергіштігінің ырғағы мен географиялық заңдылықтары.

3) өзен бассейнінің құрылымы туралы түсінік моделін құру және оның морфоқұрылымдық элементтердің бөлінуін негіздеу; РБ жүйесін жүргізу және ұйымда олардың деңгейлерінің бірыңғай иерархиялық қатарын ұсыну; көп өлшемді жіктеу негізінде шағын және орта РБ типологиясы әзірленді.

4) шағын су жинағыштарда су ағынының қалыптасуын зерттеу әдістемесін әзірлеуде. Ол жиынтығында біртұтас құрайтын бірнеше жеке әдістемелерден тұрады. Әрбір жеке Әдістеменің құрылымы жалпы бірыңғай әдіснамаға негізделеді. Нақты су тасқыны процесінің мазмұнын ашу үшін қойылған міндеттерді шешу кезінде барынша тиімділікті беретін Зерттеу әдістері тартылған. Осы Әдістеме негізінде келесі нәтижелер алынды:

5) су тасқынын қалыптастыру кезеңінде су балансының кіріс және шығыс құрамдастарының кеңістік-уақыт параметрлерін айтарлықтай нақтылау жүргізілді;

6) қар еру процестері тетігінің мазмұнын және еріген ағынның жоғалуын ашуға негізделген, бөлінген параметрлері бар су беру моделі әзірленді (модель құрылымында РБ әрбір жеке алынған элементінде осы процестердің ағу ерекшеліктері ескерілген, содан кейін біртұтас құбылысқа біріктірілген);

7) шағын өзен бассейндері үшін су тасқыны гидрографын жобалау схемасы негізінде су ағындарының арнасында ағу процестерімен су беру режимін трансформациялаудың принципті схемасы әзірленді;

8) су тасқыны ағынын оның генетикалық құрауыштарына бөлу жүргізілді (беткей, жер беті және жер асты) және олар үшін кеңістіктік-уақыттық көрсеткіштер орнатылды;

9) шағын су жинағыштарда су тасқынын қалыптастырудың салыстырмалы біркелкілік шарттары бойынша өңірлер бөлінген, олардың негізінде гидрологиялық аудандастыру жүргізілген;

10) шағын РБ су тасқынының негізгі ағыс сипаттамаларын есептеудің дифферецирленген әдістері әзірленді;

11) көктемгі су ағынының су ресурстарын ұтымды пайдалану және шағын Гидротехникалық құрылыстарды жобалау кезінде гидрологиялық есептеулерді жетілдіру бойынша ұсыныстар ұсынылды.

Диссертацияда қорғау пәні:

1. Кіші су жинағыштардың су ағынын зерттеудің теориялық және әдіснамалық ережелерін одан әрі дамыту мен жетілдіруден тұратын ғылыми тәсіл.

2. Орыс жазығының шағын жазықтық ағындарында су ағынының қалыптасуын зерттеу әдістемесі (ETC).

3. ETC орталығының аумағында шағын су жинағыштардың су ағынының негізгі ағыс сипаттамаларының таралуының өзгергіштігін кеңістіктік-уақытша талдау.

4. Су ресурстарын ұтымды пайдалану және шағын Гидротехникалық құрылыстарды жобалауды жетілдіру бойынша ұсынымдар.

Зерттеу объектісі: Жоғарғы Еділ, Батыс Двина, Днепр және Дон өзендерінің бассейндерінде орналасқан БКО орталығының аумағы бойынша ағатын шағын және орта су ағындары болып табылады. Зерттелетін аймақ орман, орманды дала және дала ландшафты аймақтарында орналасқан. Ресейдің келесі аудандарын қамтиды: Орталық, Волго-Вятский,

Орталық қара жер, Поволжье, Ростов облысы, сондай-ақ Украина (Карпат және Қырым) және Беларусь. Аумақтың кеңдігі су тасқынын қалыптастырудағы аймақтық және азоналды заңдылықтардың көрінуін бақылауға мүмкіндік береді және оның әр түрлі ландшафты аймақтардағы көріну ерекшеліктерін атап өтуге мүмкіндік береді. Таңдалған аумақ әр түрлілігімен ерекшеленеді және сонымен қатар рельефтің жазығымен сипатталады. Жоғарыда айтылғандарға байланысты, аумақты таңдау жұмыста қойылған мақсаттар мен міндеттерді шешу үшін өте орынды болып табылады.