Қазақстанда басқару актілерін қабылдау туралы
Қазақстан Республикасындағы атқарушы билік – біртұтас мемлекеттік билік жүйесіндегі әмбебап, ұйымдастырушылық және өкімдік-құқық қолдану сипаты бар, ҚР Президенті алдында саяси жауапты болатын жетекші тармақ, оның басты мақсаты заңдарды орындау және оларды заңнамада көзделген әдістермен іске асыру болып табылады.
Қазақстан Республикасы Қазіргі заманғы серпінді дамып келе жатқан мемлекет ретінде атқарушы биліктің тиімді жұмыс істейтін жүйесінсіз, оның басқару актілерімен мүмкін емес.
Мемлекеттік органдардың құқықшығармашылық мәселелерін зерделеу «құзыреттілік», «құқықшығармашылық құзыреті», «құқықшығармашылық құқығы», «норма шығармашылығының құқықтық негіздері»сияқты бірқатар теориялық санаттарға негізделген. Атқарушы билік органдарының құқық шығармашылық қызметіне қатысты олардың мазмұндық сипаттамаларын қарау қажет.
Соңғы уақытта, қазақстандық құқықтық ғылым атқарушы билік органдарының құқықтық актілерді қабылдау тетігін (басқарудың нормативтік құқықтық актілерін) қарауға және талдауға көбірек көңіл бөледі. Бұл басқару актілері әрекетінің тиімділігі, бірінші кезекте, «норма шығармашылық» санатындағы заң әдебиетінде жалпылама белгіленетін және қоғам мен мемлекеттің құқықтық қажеттіліктерін тану мен бағалау, тиісті рәсімдер шеңберінде уәкілетті субъектілердің нормативтік құқықтық актілерді қалыптастыру мен қабылдау процесін қамтитын оларды құру процесіне байланысты болатын мән-жайларға байланысты.
Атқарушы билік органдарының құқықтық актілері ұйымдық-өкімдік қызмет процесінде заңдардың немесе жоғары тұрған басқару органдарының құқықтық актілерінің негізінде және оларды орындау үшін жасалатын және құқықтық нормаларды немесе нақты құқықтық қатынастарды белгілеуге, өзгертуге және тоқтатуға бағытталған ерікті билік іс-әрекеттерін білдіреді.
Құқықшығармашылық теориясы «мемлекеттік органның құзыреті» ұғымынан туындайтын «құқықшығармашылық құзыреттілігі»ұғымына сүйенеді. Егер атқарушы билік органының құзыреті билік өкілеттілігі кешенімен берілсе, онда нормашығармашылық құзырет мемлекеттік органның құқықшығармашылық өкілеттігін ғана сипаттайды. Бұл ретте құқықшығармашылық өкілеттік атқарушы орган тікелей іске асыратын, осы құқыққа ие нормативтік-құқықтық актілер шығару (қабылдау, өзгерту, күшін жою) құқығын білдіреді.
Осылайша, атқарушы билік органының нормашығармашылық құзыреті-бұл өз өкілеттіктері шеңберінде осы атқарушы билік органын нормативтік құқықтық актілерді шығару (қабылдау, өзгерту, күшін жою) арқылы реттеуге құқылы жүргізу заттарының жиынтығы (қоғамдық қатынастар саласы).
Ғалымдардың норма шығармашылығы процесіне әртүрлі тәсілдерін зерттеу оны мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру процесінде әкімшілік-құқықтық нысандарды неғұрлым тиімді қолдану мақсатында басқарудың нормативтік құқықтық актілерін қабылдау барысында атқарушы билік органдарының аппараты пайдаланатын заңдарда белгіленген ерекше әкімшілік рәсімдердің жиынтығы ретінде ұсынуға мүмкіндік береді.
Бұл анықтама басқару актілерін қабылдау, яғни атқарушы билік органдарының нормашығармашылығы, әкімшілік-юрисдикциялық және өзге де билік — басқару қызметінен ерекшеленетіні туралы айтуға мүмкіндік береді, Осыған байланысты оны әкімшілік-іс жүргізу өндірісінің жеке түрі — басқарудың нормативтік құқықтық актілерін қабылдау жөніндегі өндірісті бөлуге болады. Басқаша айтқанда, шешілетін мәселелердің сипаты мен мазмұнын, басқарылатын объектінің ерекшеліктерін, басқару процесінің сатыларын есепке ала отырып, нормашығармашылықты атқарушы органдардың атқарушы — өкімдік қызметін ұйымдастыруға жатқызуға болады.
Қаралатын процестің маңызды тараптарының бірі басқарудың нормативтік актілерінің қоғамдық қатынастарға әсер ету тиімділігін арттыру болып табылады, ол мынадай жолдармен жүзеге асырылуы мүмкін: а) құқық нормаларына тартылатын басқару шешімдерінің ғылыми негіздемесі; Б) құқықтық реттеудегі олқылықтарды қоспағанда; в) нормативтік актілерді мүдделі тұлғалардың назарына уақтылы жеткізу.
Атқарушы билік органдарының нормашығармашылығын мемлекеттік нормашығармашылықтың дербес түрі деп есептеуге болады, оның нәтижесі биліктің атқарушы тармағының құқықшығармашылық органының нормативтік құқықтық актіні қабылдауы болып табылады. Мемлекеттік басқару процесс ретінде басқару шешімдерін қабылдауды талап етеді және атқарушы билік органдарының норма шығармашылығы Заңның қолданылуын нормативтік қамтамасыз етуге, яғни оны орындауға бағытталған.
Атқарушы билік органына тиесілі құқықшығармашылық құқығы-бұл атқарушы органның мемлекеттік-билік табиғатын сипаттайтын оның құзыретіндегі маңызды элемент.
Отандық құқықтық теорияда бар «мемлекеттік органның құзыреті» ұғымының әртүрлі түсіндірмелерін талдауда тоқтамай, мемлекеттік орган осы жүргізу пәндеріне қатысты берілген жүргізу және өкілеттік (құқықтар мен міндеттер) заттарының жиынтығы ретінде құзыреттілікті түсіну неғұрлым қолайлы болып табылатынын атап өту керек.
Атқарушы органдардың нормашығармашылығы циклдік процесс болып табылады. Бұл ретте оның ішкі элементтері әрдайым құқықтық актіні қалыптастыру процесінің кезеңдері ретінде әрекет етеді, ол құқықтық әдебиетте кезеңдер деп аталатын норма шығармашылығы субъектілерінің өзара өзара тығыз байланысқан, жүйелі жүзеге асырылатын, ұйымдық оқшауланған және өзара тығыз байланысты іс-әрекеттерімен сипатталады.
Ғылыми әдебиетті талдау атқарушы билік органдарының нормативтік құқықтық актілерді қабылдауы бойынша өндірістің бірнеше кезеңін бөлу туралы айтуға мүмкіндік береді.:
қоғамдық құбылыстар мен процестерді зерттеу, талдау, құқықтық регламенттеудің қажеттілігін анықтау;
құқықтық шешімді шығаруға құқылы органдардың, субъектілердің түрін айқындау;
басқарманың нормативтік құқықтық актісінің жобасын әзірлеуді ұйымдастыру-техникалық және қаржылық қамтамасыз ету;
қажетті материалдар мен ақпаратты жинау және талдау;
басқарманың нормативтік құқықтық актісі жобасының тұжырымдамасын әзірлеу;
басқарманың нормативтік құқықтық актісі жобасының мәтінін жасау;
актінің жобасын келісу, оны алдын ала қарау;
басқарманың нормативтік құқықтық актісінің жобасына сараптама жүргізу;
қажетті рәсімдерді (регламентте және т. б. қамтылған) сақтай отырып, атқарушы биліктің құзыретті органының (лауазымды тұлғаның) жобаны ресми қарауы.);
басқарманың нормативтік құқықтық актісін қабылдау (бекіту) ;
басқарудың құқықтық нормативтік актісін беру.
Атқарушы органдардың нормативтік құқықтық актілерді шығаруы атқарушы билік органдарының норма шығармашылық қызметінің (норма шығармашылығы құзыретінің) құқықтық негізі деп атауға болатын заңдар мен заңға тәуелді актілердің жиынтығымен реттеледі. Құқықтық негіздер нормативтік құқықтық актіні басып шығарудың материалдық құқығын бекітіп, нормашығармашылық өкілеттіктерді береді, сондай – ақ осы құқықты іске асыру рәсімін-яғни құқық шығару процесінің кезеңдерін регламенттейді.
Басқарманың нормативтік құқықтық актілерін қабылдау бойынша өндірісті жүзеге асыру процесінде оның әрбір кезеңі ұйымдық оқшауланған және осы іс-қимыл кезеңіне тән заңдық маңызы бар іс-әрекеттерді жүзеге асырудың белгілі бір тәртібін ұсынады.