Қазақтардың Монғолияға қоныстануы тарихынан
Қытайдың батыс бөлігін мекендеген қазақтардың бір бөлігі, дәлірек айтқанда, Абақ керей тайпасының жекелеген рулары XIX ғасырдың екінші жартысында қазіргі монғол жеріне немесе қазақтардың өздерінің атауы бойынша Қобда бетіне ауып қоныстанды. Қазақтардың бір бөлігінің Алтай жерінен Қобда өлкесіне қоныстануы сияқты көмескі мәселелерді анықтау үшін Монғолиядағы қазақтардың арасынан шықкан ғалымдар 1960 жылдардан бастап зерттеулер жүргізе бастады.
Осының нәтижесінде қазақтардың бір бөлігінің монғол жерін XIX ғасырдың жетпісінші жылдарынан бастап мекен еткендігі дәледеніп отыр. Монғол халқының тәуелсіздік үшін күресінің нөтижесінде Моңғолия Цин империясының бодандығынан 1911 жылы босанып, өз елінің тәуелсіздігін жариялаған еді. Соған дейін Монғолия мен Қытай Цин империясының қарауында болғандықтан олардың арасында ресми шекара болмаған. Қазақтардың кейбір рулары осы жағдайды пайдаланып, XIX ғасырдың жетпісінші жылдарынан бұрын да Монғол жеріне мал бағып, әсіресе жаз айларында жайлау ретін де пайдаланған.
Керей тайпасының Шеруші, Жәнтекей руларының монғол жерінің кеңдігі, малға жайлылығына сөзі жете келе, XIX ғасырдың екінші жартысыңда біржола көшіп келіп, мекендей бастайды. Біздің бұл қорытындымызды көптеген тарихи мәліметтермен дәлелдеуге болады. Г.Е. Грумм-Гржимайло: «Олар өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының соңынан Алтай тауын асқан және қазіргі көші Буянтыдан Қобдаға дейін созылып отыр» — деп жазды. Г.Н. Потанинның айтуына қарағанда, ол Алтай өлкесіне келерден (Г.Н.Потанин Агтай өлкесіне 1876-1877 жылдары саяхат жасаған) бірнеше жыл бұрын «Жәнтекей биі Көбеш Алтай тауының терістік бетіне келіп мекендеген көрінеді». Ә. Мініс пен А. Сарай 1960 жылы жазған еңбектерінде керейлердің бір бөлігінің монғол жерін мекендеген уақыты жайлы көптеген құжаттарға сүйене отырып: «Қорыта келгенде қазақтар Алтай тауының теріскей бетіне немесе Қобда өлкесіне 1868-1869 жылдары келгендігі және сонан бері тоқсан бір – тоқсан екі жыл өткендігі даусыз» — [3] деген қорытынды жасайды. Моңғолияның қазақтарының тарихы тақырыбымен шұғылданған ғалымдар осы мерзімді ғылыми негізі бар қорытынды деп мойындайды. Қобда бетіне керей тайпасының Шеруші, Жәнтекей, Қарақас, Молқы руларының жекелеген ауылдары алғашқы болып, көшіп келген. Бұларға кейініректе Жәдік, Ителі, Шұбарайғыр руының ауылдары қосылған. Бүгінгі таңда Моңғолияның Баян-Өлгей аймағында керей тайпасының жеті руынан шыққан қазақтар мекендейді.
Керей тайпасының он екі руының қалған бес руы мен Ашамайлы керейлер Алтай өлкесіне қоныстанған. Сонымен бірге, Баян-Өлгей аумағында керейлермен қатар біршама наймандар бар. Әрине, бұл айтқандардан керей тайпасының жеті руы түгелдей Моңғолияны, бес руы Қытайды мекендейді деген қорытынды шықпаса керек. Моңғол жерін мекендейтін рулардың жекелеген ауылдары Алтайды және бұл аймақты мекен еткен рулардың да біразы Моңғолияны мекендейтінін жоққа шығаруға болмайды.
Қазақтардың бір бөлігінің Монғол жерін мекендеуі Цин империясы үшін тиімсіз болды. Қытай үкіметі қазақтармен бірге оларды малынан айырды, олардың төлейтін алым-салығы жергілікті үкімет қазынасына түспейтін болды. Қазақтардың монғол жеріне көшіп келуі жергілікті халықтардың да мүддесіне сай келмеді. Қазақтардың, жергілікті халықтардың мал жайылымына ортақ болғаны олардың наразылығын тудырмай қоймайтын еді. Цин империясы, оның жергілікті әкімдері қазақтарды монғол жеріне көшірмеу, көшкендерін қайтару тұрғысынан бірсыпыра әрекеттер жасады. А. Сарай өзінің соңғы бір еңбегінде: «Қазақтар Алтайдың теріскей бетіне келіп мекендегеннен кейін Маньчжурия-Қытай әкімшілігі кейде алым-салықты толық бермеді деген желеумен мал-мүліктің мол қорынан айырылмау үшін мылтық пен найзаның күшімен елді қайтарып көшіруді әрекеттенсе де қазақтар олардың қойған ауыр шартын орындап, мекендеген жерінен қозғалмады» [4] деп жазады. Автор сондай-ақ, XIX ғасырдың жиырмасыншы жылдарында қытайлар қазақтарды үш рет шапқанын, кері көшпесе көп алым-салық талап еткенін, алым-салықты уақытында жинап бере алмағандықтан қытайлар Жәнтекей руының үкірдайы, Көбештің баласы Асылбектің басын алғанын баяндайды.
Қазақтың бір бөлігінің Алтай өлкесінен Қобда бетіне көшіп қоныстануының көптеген экономикалық-әлеуметтік себептері болды. XIX ғасырдың соңында қазақтардың бір бөлігі Қобда бетіне қоныстанған кезде, олардың экономикасының негізі мал шаруашылығы болды. Мал қазақтар үшін өндірістің негізгі құрал- жабдығының, сондай-ақ халықтың тұтынатын заттарының негізін құрады. Жер малмен қоса өндірістің құрал-жабдығы рөлін атқарғанмен, қазақтар үшін олардың экономикалық өмірі үшін малдың алатын орны ерекше маңызды еді. Қазақтар жерді қауымдасып пайдаланғандықтан, мал жекеменшікте болды. Сондықтан қазақ өміріндегі осындай маңызды өндіріс құрал-жабдығы малды өсіру, оның өнімін арттыру ерекше маңызды екенін атап кеткен жөн. Бұл талаптарды шешудің бірден-бір жолы шөбі шүйгін, суы мол, табиғаты жайлы жайылымы болу шарт. Алтайдың батысы орыс елінің шекарасына тіреледі, солтүстігінде малға барлық мезгілде жайлы бола бермейтін Алтай тауы жатыр. Оңтүстігі құмды шөлмен шектесіп, табиғаты қатал, қысы суық, қар көп жауатын, жазы өте ыстық болып келеді. Алтайды қыстау мен жайлаудың да арасы ұзақ. Алтай өлкесі көлемі жағынан ұлан байтақ болғанмен мал шаруашылығы үшін біршама қолайсыз. XIX ғасырдың басынан бастап Алтай өлкесінде егін шаруашылығының қауырт дамуы мал жайылымының азаюына әкеп соқты. Аталмыш жағдайлар XIX ғасыр соңында жер мәселесін шиеленістірді. Жер дауы, жер үшін қақтығыстар кең етек жайды. Жер мәселесінің шиеленісуі туралы осы кезде Алтай өлкесіне саяхат жасаған орыс ғалымдары атап өткен. Қобда бетіне әуелі мал отарлатып, кейде жайлаулатып келіп-кетіп жүрген қазақтар өлкенің қолайлы табиғатын, халықтың сиректілігін байқап та жүрді. Бұл жайт қазақтардың бір бөлігінің Қобда бетіне қоныс аударуларына түрткі болды.
XIX ғасырдың екінші жартысында Кытай елінің ішкі саяси жағдайы шиеленісті және аумалы-төкпелі дамуда күн кешті. Қытайда өз үстемдігін жүргізіп тұрған Маньчжуриялық Цин үкіметі, тарихта «Қытай мен Ағылшын мемлекеттері арасында болған соғыс» деген атпен қалған ағылшын, қытай қақтығысынан кейін Нанжин келісімі бойынша Қытай мемлекетінің бес портынжәне Гонконгты — ағылшындықтардың билігіне беріп, осы соғыстың шығынын төлейтін болған. Нанжин келісімі бойынша Қытай мен ағылшын арасында жасалынған шартқа Қытай халқы наразылығын білдіріп, осының нөтижесінде Қытайда 1850-1864 жылдар аралығында жалпыҚьггайдықамтығаншаруалар көтерілісі болды. Бұл шет ел басқыншыларының қытай жеріне қожалық ете бастаған кезі еді. Осы жылдары болған «Тайпиндер көтерілісі» атты қозғалыс елді қатты дүрліктірді. Қытайлардың аз ұлттарға қарсы жүргізген шовинистік саясатының салдарынанжер-жерлерде ұлт-азаттық қозғалыстар өріс алды. XIX ғасырдың алпысыншы — жетпісінші жылдары Қытайдың батысында дұңғандар мен ұйғырлар ұлттық езгіге қарсы көтерілді. Бұл көтеріліс мұсылмандарды, оның ішінде қазақтарды да қамтыды [3]. Қытай үкіметі көтеріліске қатысқандарды айуандықпен жазалады.
Бұл көтерілістің мұсылмандарға әсіресе қазақтарға пайдасынан гөрі зияны тиді. Осы көтерілістің нөіижесінде қазақтар жерінен айрылып, бөтен жұртқа көшуге мәжбүр болды. Қытайдың батыс аймақтарын Шәньси, Ганьсу, Жоңғар, Қашқарияны қамтып, найманның байжігіт аулын талқандап, Монғолияның батысындағы Қобданы басып алды. Бірақ дербес мемлекет құрмақшы болған дұңгандар мен ұйғырлардың мақсаты іске аспай, 1878 ж. Маньчжуриялық Цин үкіметінен жеңілді. Осы кезде қазақтар үшін екі түрлі жағдай тиімді болды. Яғни тайпин көтерілісін күшпен басқаннан кейін көтеріліске қатысқан шаруаларды «жаңа жер игеру» деген науқанмен елдің батыс аймақтарына күшпен жер аудара бастады. Осы бір «жер игеру» Шыңжан (жаңа жер) өлкесін мекендеп жатқан қазақтар өлкесінде қамтылды. Қазақтардың көптеген мал жайылым жерлері көшіп келген қытайлықтардың егіс даласына айналды. Сөйтіп қазақтың жері малына тарлық ете бастады, осы жағдайға байланысты қазақтардың бір бөлігі монғол жеріне көшуіне себепші болды.
«Батыс Қытай өлкесіндегі магометандар көтерілісі, кезіндегіжаугершілік керейлер үшін тиімді болды», — ОларҚыран өзенінен өтіп, Алтай тауын асып, Бұлғын, Сақсай басына дейінгі урянхайжерін басып алды» — депжазды[4]. Қазақтардың жекелеген руларының монғол жеріне қоныс аударуына қазақтардың арасында билік жүргізу жүйесінің ерекшелігі де әсер етті. Алтай өлкесін мекендеген қазақтарды төрт би биледі де, оны қазақтар «төрт орын» деп атады. Г.Н.Потаниннің жазғанына қарағанда, бұл билерді халық сайлайтын болған, соңғы сайлау 1830 жылы жүргізілген [4]. Төрт бидің үстінен Цин империясытағайындаған бір гүн бақылайтын болған. Қазақтарды билеген төрт би алғашында сайланғанмен, келе-келе атадан-балаға мирасқорлықпен берілу рәсімі қалыптасты. Бұл жекелеген рулардың мүддесіне қайшы келді. Алтайды мекендеген он екі ата керейдің ішінен санының көптігі жағынан беделдісі Жәнтекей, Жәдік, Шеруші рулары еді. Г.Н.Потанинніңжазғанына қарағанда, беделдісі Жәнтекей мен Жәдік руларыабақ керейлердің теңжартысын құраған [5]. Осы себептен қазақтарды билеген төрт би осы рулардан сайланған да, олар өз лауазымын мирасқорлықпен жалғастырып отырған.