Қазақ жырындағы дәстүр сабақтастығы
Қазақ халқының рухани-мәдени ғұмырында, тарихи тағылымында, заманауи шежiресiнде қай кезеңде болса да азаттық, бостандық, еркiндiк, яғни тәуелсiздiк идеясы ешқашан күн тәртiбiнен түскен емес. Жалпы бұл ұлттық, халықтық идея жер жүзiндегi барша халықтардың да әрқашан асыл мұраты, мәңгiлiк мақсаты болған. Сондықтан да әлем өркениетiнiң белгiлi-белгiлi жауњарларын, әлем халықтарының жер жүзiне тараған аңыз-дастандарын ойға алып қарасақ, бәрiнде де алтын арқау – азаттық пен еркiндiк. Жер жаралғалы, жер бетiнде адамзат ұрпағы дүниеге келгелi пенде де, ру мен тайпа да, ұлт пен ұлыс та, жұрт пен халық та осы бiр аңсарлы сезiмге барынша адалдық танытып, небiр айқас пен шайқастардың талайын бастан кештi.
Осынау мәңгiлiк күрес пен мәңгiлiк арман сол халықтардың ауыз әдебиетi арқылы тарихи жылнамасын жазды. Қазақ жұрты бұл тұрғыдан келгенде, өзiнiң бай ауыз әдебиетi арқылы қай халықпен де шендесе алатын, рухани бәсекеде белдесе алатын жағдайда. Екiмыңжылдық дала поэзиясының арғы-бергi тарихына ойша көз жiбергенде мұны айқын көрiп, айнытпай тани аламыз. Ал бұл орайда бiз өзiмiздiң ерекше бай да қуатты, мазмұнды да мәндi ауыз әдебиетiне – фольклорымызға мейiлiнше қарыздармыз. Бiздiң ауыз әдебиетiмiз – халқымыздың мәңгiлiк мәртебелi мектебi. Халқымыз қай тарихи кезеңде ғұмыр кешсе де өзiнiң осынау аса бай рухани мәдениетiнен рухани күш алып отырды. Осы арқылы батырлық пен батылдықтың баянын жазды. Осы арқылы ерлiк пен өрлiктiң өзiндiк мектебiн қалыптастырды. Осы арқылы халық болып өзiнiң тарихи тұтастығын сақтай алды. Осы арқылы ұрпақтан ұрпаққа тәлiм мен тағылым қалдырды.
Мыңдаған жылдық мектептiң мәңгiлiк сабағы – ерлiк, елдiк, бостандық, еркiндiк, азаттық, ұлттық тәуелсiздiк деген ұлы ұғымдардың басын құрайды. Қай кезең, қай ғасырдағы ақын-жыраулардың поэзиясын алып қарасақ та азаттық пен еркiндiкке ұмтылған ақындық-батырлық аңсарды айқын танимыз. Сәл берiге қадам басып, 15-1ө ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясын саралап қарасақ, ондағы азаттық пен еркiндiктi аңсаған оттық жырлардың қызуы мен шалқуы бүгiнгi рух пен болмыстың шоғын одан әрi үрлеп, үлкейтiп әкетедi. Сыпыра мен Шәлгездiң, Асан қайғы мен Қазтуғанның, Ақтамбердi мен Үмбетейдiң, Тәтiқара мен Жиембеттiң жалынды жырлары «азаттық бер, теңдiк бер» деп тепсiнiп, атойлап тұр. Ел айырылған, халық қайырылған қаралы күндер мен түндердiң көз жасы шер болып төгiлiп, жыр болып құйылып, адам жанын, қазақ жанын сыздатып, мұздатып кетедi. Тарихтың тiкен желiнен соққан сол бiр ызғар терiстiктен үш ғасыр үскiрiп соқты емес пе?
Бiрақ азаттық сүйгiш алаш жұртының арманмақсаты тар кезеңдерде тыйым мен тежеу көрсе де өзiнiң қайсар рухын жоғалтпады, қайта iздеген мұратын тапқанша, көздеген нысанасына жеткенше аласұрып, айқасып бақты. Мұны да бiз өткен ұрпақтың өрлiк жырларынан, батырлық өлеңдердiң найза кернеген намысынан айқын көремiз. Махамбет пен Мұратқа ұласқан алдаспан жырлардың жарқылы кейiнгi кеңестiк кезеңдерде Жұбан Молдағалиевтiң «Мен – қазақпын» жырына ұласты, соғыстан жеңiмпаз болып оралған Қасым Аманжолов пен Әбу Сәрсенбаевтың, Дихан Әбiлев пен Мұзафар Әлiмбаевтың, Сырбай Мәуленов пен Қуандық Шаңғытбаевтың, Тоқаш Бердияровтың өмiршең өлеңдерiнде одан әрi өрiсiн кеңейттi.
Азаттық, бостандық идеясы «еуропаны шарлаған коммунизм елесiндей» болып байтақ қазақ даласын кезiп жүрдi. Ол ғасырдан ғасырға ұласқан қазақ жырының алтын арқауы болып санаға сiңдi. Атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа жалғасты. Жыр қашаған жыраулар мен от ауызды, орақ тiстi ақындардың жалаугер жырлары болып өрiлген тұтастық әлемi Абай мен Шәкәрiмнiң ақылман жырларында жұртшыл, халықшыл сарынға ұласып, бодандық қамытын қиратудың ақылпарасатқа жүгiнген әдiс-тәсiлдерi ендi қазақ даласына дендеп керек болары белгiлi болды. Бiлектi бiрдi жықса, бiлiмдi мыңды жығатын кезең келе жатты. Күрестiң әдiс-тәсiлдерi өзгере бастады. Ендi жалындаған жалаңаш ұрандардан гөрi, тереңнен қозғаған, алыстан барлаған, биiкке парлаған, сайынға самғаған саналы поэзияға иек арта бастады. Бiрақ бұл жол да алыста жатқан, көңiл жетсе де көз жете қоймайтын қалтарысты шақта едi. Махамбеттiң: «Мен тауда ойнаған қарт марал, табаным тасқа тиер деп, сақсынып ұшқан қиядан» дейтiнi содан болса керек.
Бүгiнгi тәуелсiздiгiмiзге жету үшiн алдында ұзақ жол жатқан қазақ даласы осы кезеңдерде 300-ден астам көтерiлiстi бастан кештi. Қазақ жұртының қай қиырында да бас көтерген сол ұлтазаттық дүрбелеңдер мен жорықтар, көтерiлiстер мен толқулар өз кезеңдерiнде поэзиялық шығармалар тудырды. Ол шығармаларда ата-бабаларымыз ғасырлар бойы армандап келе жатқан азаттық пен бостандық жырланды. Азаттық жолындағы азаптық күрестер мен қан кешулер жыршежiреге түстi. Қаратаудың басынан көш құлатқан сол зарлы заманның мұң-шерi халықтық жырдастандарға тиек болды, олар ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса жетiп отырды. Бiздiң бүгiнгi поэзияны сараптап қарағанда сол халықтық сарынның арғы даусы мен үнi күнi бүгiнге дейiн жетiп, кешегi желтоқсан көтерiлiсi кезiнде шырқап, шығандап кеткенi толық түсiнiктi. Азаттықтың рухына бөккен Алматы алаңындағы халықтық хор сонда «Менiң Қазақстаным» болып шырқалды.
Бiз мұны қазақ жырындағы дәстүр сабақтастығы деп атаймыз. Халықтың даму тарихымен үндес бұл дәстүр өзiнiң қай кезде де жақсы жалғасын тауып, өсiп, өркендеумен болды.