Білім беру қызметінің бас тұтынушысы
Білім беру қызметінің басты тұтынушысы-жеке тұлға. Алайда, нақты адамның қоғам игілігі үшін алған білімі мен іскерлігін толыққанды іске асыру, соның салдарынан өзіне, егер оны қоршаған экономикалық, саяси, тұрмыстық, адам жағдайы бұған ықпал еткен жағдайда ғана мүмкін болады. Бірақ қоғам білім алған немесе алған адамдардан құралатындықтан, ол (білім) қоғамдық сипатқа ие. Осылайша, сайып келгенде, білім беру қызметтерінің әлеуметтік — мәдени әсерін тұтынушы[2], оның сұраныстарының кеңдігіне қарай, білім беру қызметтерінің ассортиментінің кеңдігі де қалыптасады. Әдебиетте білім беру қызметтерін жіктеудің келесі ықтимал критерийлері белгіленеді:
қызмет мазмұны (тақырыптық бағыты, білім беру бейіні және мамандануы;
тереңдігі, ұзақтығы, фундаменталды дәрежесі;
гуманитаризация және қолданбалы бағыт дәрежесі;
нақты тұтынушының проблемаларын шешуге бағдарлау дәрежесі. Панкрухин А. П. [3] білім беру қызметтерінің көптүрлілігін қарастырады,
әртүрлі тікелей (жеке тұлға) және жанама тұтынушылар үшін білім беру қызметтерінің пайдалылық дәрежесі (кәсіпорындар, әлеуметтік топтар, жалпы қоғам). Ол «дайындалудың (білім беру қызметін көрсетудің) рұқсат етілген мерзімі неғұрлым көп болса, онда баяу өзгеретін, қиын ескірген білім беру бөліктерінің үлес салмағы соғұрлым көп болуы тиіс, яғни жоғары білім берудің фундаменталдық деңгейі болуы тиіс»деген қорытынды жасайды. Егер тұтынушы кәсіпорын үшін жалпы мәдени және жалпы ғылыми дайындықтан нәтиже кем дегенде осы кәсіпорынның қызметкері болып табылатын уақыттың орташа кезеңімен шектелсе, онда жалпы қоғам үшін және маманның өзі үшін бұл нәтиже бүкіл адам өмірі бойы көрінеді.
Осыдан бір жағынан, жеке тұлғаның білім алуына барынша саналы түрде қатысу қажеттілігі туындайды. Бұл жерде адамның білім берудегі өз жолын таңдау, өзінің білім алу қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігі маңызды болып табылады. Екінші жағынан, қоғамның осындай процестеріне (ең алдымен мемлекет атынан) қатысуынсыз, білім беру саласы, білім беру субъектілерінің экономикалық мүдделері қоғамдық мүдделерге нұқсан келтіретін коммерциялық рельстерге тез ауыса алады. Бұл ретте білім беру процестеріне қоғамдық — мемлекеттік Ықпал білім беру мекемелерін қызмет көрсетуді тұтынушылардың сұраныстарына бағдарлау қажеттілігін мүлдем жоққа шығармауы тиіс.
Білім беру қызметтерін жіктеудің басқа мүмкін өлшемдері:
қызмет көрсетудің ұзақтығы және кезеңділігі;
тұтынушының оқытушымен байланыс дәрежесі және білім алушының дербестік өлшемі (мысалы, күндізгі, сырттай, кешкі, қашықтықтан оқыту, экстернат);
басым технологиялар (мысалы, дамыта оқыту мектептері, Вальфдорф педагогикасы, Ақпараттық технологиялар және т. б.).);
білім беру сатылары (бастауыш білімнен жоғары, докторантураға дейін және т. б.));
Бірақ «…анықтаушы критерий ретінде (отандық жағдайда жұмыс істеушілер әрдайым емес) білім алушының жеке басын дамытуға бағыттау дәрежесі танылуы мүмкін «[3]. Осы критерий бойынша А. Панкрухин білім беру қызметтерін былайша жіктейді:
кадрларды бейімдеу жөніндегі қызметтер (оларды даярлау және әсіресе қайта даярлауды қоса алғанда));
жақын жылдардағы Кадрлық қажеттіліктерге бағдарланған озық дайындық;
білім алушының негізгі еңбек қызметімен тікелей байланысты емес, өзін-өзі дамытуға бағытталған оқытуды қоса алғанда, адам ресурстарын дамыту бойынша жұмыс.
Біз тұтынушыны кәсіби таңдаумен байланысты білім беру қызметтерін қарастырамыз; бұл толық орта мектепті бітірудің шегі болуы мүмкін.
Білім беру қызметтерін материалдық емес игіліктер саласына жатқыза отырып, А. Панкрухин бұл қызметтерді көрсетудің нәтижесі болуы мүмкін екендігін атап өтті:
клиент (оқушы, студент/тыңдаушы) жаңа салада білім, білік, дағды алуы (жаңа өнім);
клиенттің білімдерінің, іскерліктері мен дағдыларын арттыру;
тұлғаны қайта құру, оның дамуы.
Айта кету керек, біздің мемлекет жағдайында білім беру қызметін тұтынушылар кейде білім беру қызметінің мәніне қатысы жоқ мазмұнды емес тараптарға басымдық береді. Мұндай сәттер экономикалық жағынан күшті мемлекеттің көріністері және тек дипломның болуы, тіпті білімдермен бекітілмеген жағдайда, қандай да бір дәрежеде қоғамда белгілі бір орынға кепілдік берген жоспарлы шаруашылық жүргізудің сарқыншалары болып табылады.
Білім беру қызметтері жеке тұлғаға бағытталғанына қарамастан, оларды көрсету ұжымда жүзеге асырылады, «бұл бір жағынан, қызметтерді көрсету процесінің тиімділігін арттырудың қосымша мүмкіндіктерін жасайды, ал екінші жағынан — тек жеке мамандарды ғана емес, сонымен қатар неғұрлым нәтижелі бірлескен жұмысқа қабілетті тұтас «командаларды» дайындауға мүмкіндік береді».
Белгілі болғандай, топта 7-10 адамнан аспайтын болса, ең тиімді басқару, оның ішінде оқыту процесі де болады. Біздің жағдайда топтағы студенттер саны (25-30) ең алдымен экономикалық жағдайларға байланысты осы ғылыми негізделген нормалардан асып түседі: топ құрамының азаюы шығындардың ұлғаюына және тиісінше, оқу ақысының артуына әкеледі. Қазіргі уақытта бұл халықтың төлем қабілеттілігін ескере отырып, өте қиын. Сондықтан білім беру мекемелері үлкен топтарда оқытуды жүргізуге мәжбүр, бұл, әрине, білім беру сапасының нашарлауына алып келеді.
Қазіргі заманғы білім беру сапасын қамтамасыз етудің екінші жағы білім беру мекемелерінің әлемдік ақпараттық ресурстарға кіру мүмкіндігі болып табылады. Мұнда әр түрлі елдер мен оқу орындарының оқытушылары мен студенттерінің жеке қарым-қатынас жасау мүмкіндігі, Инновациялық педагогикалық технологияларға қол жеткізу, сонымен қатар Internet компьютерлік ресурстарына үнемі, толық ауқымды қол жеткізу мүмкіндігі бар. Білім беру ұйымының бұл жағы да үлкен материалдық шығындарды талап етеді.
Топтардың толықтырылуы және ақпараттық оқшаулануы-көптеген, әсіресе провинциялық оқу орындарының ең тар орындары (басқа да проблемалар бар). Алайда бұл факторлар тікелей көрінбейді, көбінесе тұтынушыға белгісіз. Бірақ оқытудың даралануы мен саралануы, әлемдік ақпараттық және ғылыми-педагогикалық қоғамдастыққа кіру — білім беру сапасын жақсарту үшін, демек, оқу орнының стратегиялық тұрақты дамуы үшін стратегиялық жолдар.
«Білім беру қызметі» терминінің анықтамасы «қызмет» және «білім»ұғымдарының мәнімен байланысты.
Ф. Котлер келесі анықтаманы ұсынады: «қызмет көрсету-бір Тарап екіншісін ұсына алатын және негізінен бірдеңені иеленуге әкеп соқпайтын кез келген іс-шара немесе пайда», бірақ пайдалы әсерде көрінеді [2]. Маркетингтің классикалық теориясына сәйкес, бірқатар спецификалық сипаттамаларға тән:
беймәлім: қызметтерді көру, дәміне көріңіз, сатып алған сәтке дейін есту немесе бәсеңдету мүмкін емес;
көзден ажырамау: қызмет өз көзінен ажырамау, оны жүзеге асыру тек өндірушінің қатысуымен ғана мүмкін;
сапа тұрақсыздығы: қызмет көрсету сапасы олардың өндірушілеріне, сондай-ақ оларды көрсету уақыты мен орнына байланысты кең көлемде ауытқиды;
сақталмау: қызметті кейіннен сату немесе пайдалану үшін сақтау мүмкін емес.
ЮНЕСКО Бас конференциясының 20-шы сессиясында қабылданған анықтаулар бойынша, білім беру деп әлеуметтік жетілуге және жеке өсуге қол жеткізетін тұлғаның қабілеті мен мінез-құлқын жетілдіру процесі мен нәтижесі түсініледі. ҚР «Білім туралы» Заңында білімнің мынадай анықтамасы беріледі: «білім беру қызметі – білім беру субъектілерінің мақсатты, педагогикалық негізделген, дәйекті өзара іс-қимыл процесі, оның барысында жеке тұлғаны оқыту, дамыту және тәрбиелеу міндеттері шешіледі» (1-бап 11-тармақ) [2]. Педагогикалық процесс ретінде білім берудің басты мақсаты адамның жеке тұлға, қызметкер, азамат ретіндегі құндылығын арттыру болып табылады.