Дмитрий Иванович Писарев шығармашылығы
Өздерін ұлы мақсатқа бағыштағандардың өмірі — үлгі, еңбегі — нұсқа болып қала бермек. Олар — өмірдің зейнетін қуып кетпей, халқы үшін қызмет етіп» ақыл-парасатын, жүрек жылылығын сол жолға арнағандар. «Жабыдайын жалтақтап, құлар жерін қарамайтын» арғымақтар солар…
Орыстың өткен ғасырда жасаған нақ сондай айрықша ұлдарының бірі — Дмитрий Иванович Писарев еді. Оның есімі орыс халқының азаттығы мен бақыты үшін күрескен ойшыл азаматтардың қатарында аталады. Орыс халқы еңбегін мәңгі ұмытпай, әрдайым ілтипатпен еске алып отыратын Д.И.Писарев еліміздегі барлық халықтарға жат емес. Өйткені ол — нағыз гуманистік, интернационалистік туын көтерген адамдардың бірі.
Д.И.Писарев — әдебиет сыншысы, публицист, материалист ғалым, революционер ретінде көп еңбектер қалдырған кісі. Жиырма бір жасында Петербург университетін бітірген Писарев жиырма сегіз жасында опат болады. Оқу бітіргеннен кейінгі өмірінің төрт жарым жылы абақтыда өткен. Сонда ол әдебиет сыны, публицистік майданда үш жылдай-ақ еңбек еткен болатын. Бірақ сол аз уақытта Писарев жазған туындылар елеулі. Тамаша публицистің қаламынан замана сұрауына жауап беретін терең ойлы, парасатты мақалалар туған. Ол бірде әдеби шығармаларды талдай отырып, өзінің арман-ойын қатарластыра айтып шықса, екінші жерде жаратылыс заңдарын қатты зерттеген үлкен ғалым екенін де анық байқатады. Ешқашан мақаланы мақала үшін жазбапты. Ол қолына қалам алғанда өзінің туған халқына азат ойдың ұрығын себуді ойлаған.
Писарев — орыс халқының шын ардагер перзенті. Ол өз мақалаларымен еліне пайдалы болуды аңсады. Крепостник қамыты астында езілген орыс шаруаларын азат етудің жолы қайсы дегенді тынымсыз іздескен ел жоқшыларының бірі. Және ол ешқашан алған бағытынан айнымаған.
Писарев мақалаларынан көрінетін айрықша ерекшеліктер — пікірдің батылдығы, сонылық және публицистік жалындылық деуге болар еді. Ол өзінен бұрын айтылған қандай тұжырымға болса да үнсіз бас шұлғыған емес, «осы керемет пікір» деген талай-талай көне қағиданы жарамсыз болса талқан етуден таймаған. Қысқасы, ол — әрбір құбылысқа тек өз қөзқарасын, пайымдауын ашық, батыл, дәлелді айта білген, соған алдыңғы қатарлы саналы қауымды еліктіре, иландыра білген «ақыл-ой патшаларьшың» бірі.
Д.И.Писарев сыншылдық өнердің Белинский, Добролюбов салған озық үрдісін ілгері дамытып әкетті. Әдеби шығармаларды талдаған мақалаларында заман жайына шолу жасайды. Өз басының ыстық ықыласын, не наразылығын бүкпелемей, ашып айтады. Оның әрбір мақаласынан дамылсыз ізденетін үлкен ойшы сезіледі. Ол ешқашан орыс өмірінің мүдделерін ұмыт қалдырмайды, шығарманың қасиетін халыққа қаншалықты пайдалылығы жағынан бағалайды. Қысқасы, ол әдебиет сыншысы деген ауыр да абыройлы атаққа кір шалдырмаған, күштілер алдында күйбеңдеп қалмаған.
Көрнекті сыншы Чернышевскийдің «Не істеу керек?» романына жазылған «Ойшы пролетариат», «Пушкин мен Белинский», «Реалистер», «Генрих Гейне» секілді көлемді мақалалары аса терең пікірлерге толы.
Писарев әдеби тақырыппен ғана шектеліп қалмаған. Ол қандай ретпен болса да халыққа білім, сәуле шашудың жолын іздеген. Ол «Платонның идеализмі» деген еңбегінде бұрыннан қалыптасқан беделдерге ойсыз табына беруге қарсы. Тіпті идеализмнің атасы делінетін Платонның өз басынан мол қайшылықтар тауып, оның ғылыми негізсіз екенін дәлелдейді.
Өз елінің азат ойын, азаматтық сезімдерін өсіру үшін керек болған тақырыптардан қашпайды. Оның Чарльз Дарвиннің «Түрлердің шығуы» деген еңбегіне арнап ұзақ мақала жазып, кітаптың негізгі мазмұнын түсінікті тілмен еркін айтып беруі де осыдан деп білеміз.
«Еңбек тарихынан очерктер» деген мақала – Писаревтің өлмес шығармаларының бірі. Мұнда автор өзінің шын мәніндегі материалист екендігін көрсетеді, Еңбек процесінің тарихына шолу жасайды, еңбек — өмір зейнеті, тіршілік негізі, материалдық игіліктерді жасаушы құдірет екендігін ескертеді.
Бірақ еңбек жану үшін адамдар азат болсын, әркім өз икеміне, оңтайына қарай әрекет етсін, еңбек амалсыздық харекеті болмай, қажеттілікке, творчествоға айналсын дейді. «Аралар» деген мақаласында дүниенің тұтқасы — еңбек адамдарын астарлы түрде мадақтайды, еңбеп еш, зейнеті аз болса да, олардың зор қасиетке ие екендігін айтады. Ол халықты сорып, ел үстінен күн көріп жүргендердің паразиттік өмірін әшкерелейді. Рас, «Араларда» сөз ылғи ғана аралар тіршілігі болатын тәрізді. Бірде-бір жерінде «бай-кедей» деген бөлу жоқ. Бірақ әңгіме орыстың үстем қауымы мен шаруаларының ара қатынасы, тап теңсіздігі жайлы екендігі анық.
«Шедо-Ферроти орыс үкіметінің қорғаушысы» деген басылмаған мақаласы үшін Писарев төрт жарым жыл зынданда отырған. Бұл кішкене мақала кезінде орыс әкімдері мен жымысқы тыңшылардың зәресін ұшырған. Мұнда Писарев патша әкімшілігінің ең бір пасық әрекеттерінің бірі — тыңшылықты әшкерелейді. Ол кезде зәредей еркін, табиғи пікір айтқан адам полицияның қара кітабына жазылып, үздіксіз бақылауға алынатын болған. Сондай «мәртебеге» ойшыл, шыншыл Писарев ертерек ілінсе керек. Мұның соңына сырты жылмың, іші сұм салпаңқұлақ тыңшыларды салып қойған. Аталған мақалада Писарев орыс үкіметінің сорлылығын әйгілейді, Шедо Ферроти сияқты түкке тұрмайтын азғындарды бауырына тартып, халықтың адал ұлдарын қуғынға ұшыратқан патша жендеттерін таңбалап шығады. Шедо Ферроти тәрізді мың тыңшы Герцен сияқты асылдың тырнағына тұрмайтынын, патшалықта ешбір әділдік жоқ екенін, қырына алған адамды бет алды қудалай беретінін, шындық, ұят дегенді мүлде ұмытқанын айтады.
Писаревтің әрбір мақаласы — халқы үшін қабырғасы қайысқан отаншылдық ойдың, мәрт мінездің жемісі. Оның еңбектерінен асыл идеал жолында «қабырғасын бір-бірлеп сөксе де, қыңқ демейтін», алған бағытынан қайтпайтын қайсар тұлғаны танимыз. Ол әр мақаласына жан қуатын төгіп кеткендей. Писаревтің кітаптарын оқығанда жалынды да жігерлі лаулаған оттай өршіл азамат елестейді.
Бердібай Р. Әр жылдар ойлары. Көмекші оқу құралы. -Түркістан, «Тұран» баспасы, 2007. — 680 б.