Экологиялық дағдарыстар және олардың салдары
Экологиялық дағдарыс – бұл»табиғи табиғат құбылыстарының әсерінен тепе-теңдіктің бұзылуы нәтижесінде немесе антропогендік факторлардың нәтижесінде — өзендерді реттеу, ормандарды кесу, атмосфераның, гидрофераның, Топырақтың және т.б. ластануы нәтижесінде табиғи экожүйелерде пайда болған жағдай». Адамзат қоғамының тарихы әртүрлі экологиялық дағдарыстарға толы. Мұндай дағдарыстар адам табиғатты қарқынды Өзгертуді бастаған кезде де пайда болды. Ондаған мың жыл бұрын адам қолында болған байлықтың иесі болған жоқ. Жинау және аң аулау кезеңінде адам ірі Сүтқоректілерді (ең алдымен тұяқтыларды) ақылсыз қырып, экологиялық апат алдында болды. Қоршаған ортаға деген утилитарлық көзқарас адамзаттың болашақта ықтимал қажеттіліктерін ескермей, адамды жалпы әлемдік экологиялық апат қаупі бар экологиялық дағдарыс шегіне алып келді. Экологиялық дағдарыстар жағымсыз салдардың тұтас кешенін тудырады. Олардың арасында келесілерді атап өтуге болады: 1) экологиялық; 2) Әлеуметтік; 3) экономикалық; 4) саяси. Экологиялық дағдарыстарды ағу сипаты бойынша екі топқа бөлуге болады. Біріншіден, жарылыс, кенеттен болатын дағдарыстар. Мұндай әдеттегі оқиғалар өнеркәсіптік апаттар болып табылады. Бұл бхопалдағы химиялық комбинаттағы (Үндістан) мыңдаған өмір сүрген жарылыс және Уфадағы химиялық өндірістердегі авариялар. Сондай-ақ, Чернобыль АЭС апатының ауқымды өңірі экологиялық апат ауданының мысалы болып табылады (В. А. Вронский, 1996). бірінші топтың дағдарыстарын ықтималдықтың қандай да бір үлесімен болжауға болады, бірақ олардың нақты пайда болу уақыты белгісіз. Екінші топқа ағым сипаты бойынша баяу дағдарыстар кіреді. Мұндай экологиялық дағдарыстар сандық өзгерістер сапалық өзгерістерге көшпес бұрын ондаған жылдар бойы өтуі мүмкін. «Жартас» дағдарыстардың негізгі мысалдары аграрлық дағдарыстар болып табылады. мұнда Топырақты өңдеудің дұрыс емес технологиясы эрозиялық процестердің ауқымды дамуына алып келді. Нәтижесінде 2-3 жыл бойы шаңды дауыл ондаған миллион гектар ауыл шаруашылығы алқаптарының құнарлы қабатын жойды. Қазіргі уақытта аридизация, үлкен аумақтардың шөлейттенуі және ормансыздануы экологиялық дағдарыстың мысалы болып табылады. Ауыл шаруашылығын тиімсіз жүргізу, ормандарды кесу үлкен аумақтардың экологиялық тозуына алып келеді. Адам қызметінің әсерінен туындаған экологиялық дағдарыстың (немесе тіпті апаттың) жарқын мысалы Арал теңізі экожүйесінің тозуы болып табылады. Амудария мен Сырдария өзендері бассейніндегі суармалы егіншіліктің қарқынды және ұтымсыз дамуы 1960 жылдан бастап Аралдың деңгейі апатты түрде төмендеуіне алып келді. Көлемі сулары Арал теңізінің қысқарды 60% — ға өсті 2-3 есе суларының тұздылығы және т. б. Барлық бұл әкеп соқты бассейніндегі Арал артты континентальность климата, саны күннен, шаң-ға ұлғайды шығару тұздарды құрғатылған су қоймасының түбінің. Приречный ормандарының шөлейттенуіне байланысты-Тоғаев Жоғары өсімдіктердің 54 түрі жойылып кету қаупі төніп тұр. Арал өңірінде мекендейтін сүтқоректілер түрлерінің саны 70-тен 30-ға дейін азайды, құстардың түрлік әртүрлілігі 2 есеге дерлік қысқарды. Қоршаған орта жай-күйінің нашарлауы өңірдің ауыл шаруашылығының тиімділігіне теріс әсер етті: топырақтың қатты сортаңдануы кезінде мақта өнімділігі 50-60% — ға төмендейді, сондықтан Арал ауданында ауыл шаруашылығы өнімінің жетіспеуі орташа есеппен 30-40% — ды құрады. Жайылымдық және шабындық жерлердің өнімділігі 2 есе дерлік төмендеді, дәрілік шөптер қоры азайды. Ең алдымен тыңайтқыштар мен пестицидтерді шамадан тыс қолдану нәтижесінде орта сапасының нашарлауы халықтың аурушаңдығы мен өлімінің өсуіне алып келді. Осылайша, осы ғасырдың 60-жылдарына дейін динамикалық тепе-теңдікте болған Арал теңізінің экожүйесі антропогендік факторлардың әсерінен тұрақсыздандырылған жағдайға келді, яғни табиғи ортаның толық тозуы басталды.
Экологиялық дағдарыс проблемасы өткір қарама-қайшылықтардан туындады, олар биосфераның (біздің жалғыз және ортақ үйіміз) объективті параметрлерімен және қалпына келтіру мүмкіндіктерімен теңдестірілмеген, бірақ тек қана технократиялық прогресстің аясында қоғам мен табиғаттың қалыпты емес, табиғатқа қарсы өзара қарым-қатынастарымен үнемі қайталанады. БиоСфера үшін қауіп әртүрлі деңгейдегі экожүйелер мен олардың компоненттерін құрайтын табиғи компенсаторлық және қалпына келтіру мүмкіндіктерінен тыс жүзеге асырылатын адам қызметінің барлық жиынтығынан туындайды. Нәтижесінде «биосфера – адамзат» жүйесі қазіргі заманғы жер биосферасының жойылуына, адам денсаулығының, руханилығының бұзылуына ықпал ете отырып, жүйенің өзіне және оның құрамдас бөліктеріне қауіп төндіретін теңгерілген күйге келеді. Проблеманы шешу-теңгерімді қалпына келтіруде, бұл жаһандық тұрғыдан өте күрделі, теңдесі жоқ міндет болып табылады. Адамзат оны қаншалықты ерте сезінсе, соғұрлым оның жер бетінде аман қалуы мүмкін. Жеке тұлғаның, қоғамның, табиғаттың және мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделерінің қоршаған ортаға антропологиялық немесе табиғи әсер ететін нақты және ықтимал қауіптерден қорғалу жағдайы экологиялық қауіпсіздік деп аталды. Экологиялық қауіпсіздік жүйесі-бұл БиоСфера мен антропикалық, сондай-ақ табиғи сыртқы жүктемелер арасындағы тепе-теңдікті қолдауға бағытталған заңнамалық, техникалық, медициналық және биологиялық іс-шаралардың жиынтығы.
Қаралып отырған проблемалар шеңберінде әртүрлі елдерде қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер құрылады, олардың қызметі экологиялық қауіпсіздікке, адамдардың ортасы мен денсаулығын қорғауға ықпал ететін іс-шараларды жүзеге асыруға; табиғи ортаның және халықтың денсаулығы туралы шынайы ақпаратты таратуға; қоғамдық экологиялық сараптама жүргізуге және экологиялық тәуекелді бағалауға; азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға, табиғат пайдалану саласындағы заңнаманың сақталуына қоғамдық бақылау жүргізуге бағытталған. Үкіметтен оңтайлы табиғат пайдалану үшін шешімдер қабылдау талап етіледі.
Экологиялық қауіпсіздік жөніндегі іс-шараларды жүзеге асырудың негізгі және неғұрлым кешенді әмбебап құралы мемлекет болуға тиіс. Ол қоғам туралы қамқорлықты жүзеге асырудың құралы және тетігі болуға тиіс, ол оны жасайды, өмір сүруді қамтамасыз ету, қауіпсіздік, өмір сүру және даму туралы. Ол өмір сүру және даму, қауіпсіз өмір сүру технологиясын жасап, іске асыра отырып, қоғамға қызмет көрсетеді.
Экологиялық қауіпсіздік мемлекеттің, қоғамның және адамның жеке тұлғасының ұлттық қауіпсіздігінің құрылымына кіреді.
Жалпы, экологиялық қауіпсіздік проблемасы жалпыға ортақ мәнге ие болды. Оны шешу кезінде орнықтылықты қалыптастырудың іргелі заңдарын және табиғи экологиялық жүйелерді ұтымды пайдалану әдістерін білу және іс жүзінде пайдалану қажет. Сондықтан, 60-70-ші жылдардан бастап экожүйелер мен жалпы биосфераны, заттардың айналымы; қоректену тізбектері; қоршаған ортаның жаһандық ластануы; жүйелік талдау және тіршілік ету ортасын да, адам қызметін де басқарумен байланысты экологияның қолданбалы бағыты күшейе түсті.
Болашақта экологиялық жағдайдың өзгеруін болжау және осының негізінде адамдардың өмір сүру ортасын сақтауға және жақсартуға, биосфераның жағымсыз өзгерістерінің алдын алуға бағытталған іс-шараларды әзірлеу маңызды мәнге ие болды.