Еріген судың ағу процестері
Қар еру және су беру режимі ашық айқындалған тәуліктік жүріс болады. Сондықтан да су беру режимі де амплитудалық айырмашылықтары бар дұрыс синусоидалы тербелістерге жақын тәулікішілік жүріспен сипатталады. Су беру режимінің мұндай сипаты оның уақытша жүрісінің аналитикалық схемасын, сондай-ақ жекелеген элементтер үшін де, жалпы кіші жүйелер үшін де еріген судың ағу жылдамдығын құруға мүмкіндік береді.
Еріген сулардың ағу процестері су ағынының арнасына су беру режимін едәуір дәрежеде өзгертуі мүмкін. Су берудің арналық трансформациясының негізгі факторлары су ағынының ұзындығы және судың ағу уақытының ең көп мөлшерін, сондай-ақ су беру режимін анықтайтын еріген судың ағу жылдамдығы болып табылады. Нәтижесінде су беру ординаты абсолюттік мәні бойынша әр түрлі мүшелермен бірдей емес, қол жеткізу уақытының шамасына байланысты. Бұл ретте алу уақытының ұлғаюымен су берудің бір толқынды режимі орташа тәуліктік мәнге дейін теңестіру үрдісімен арналық ағынның екі-, үш және одан да көп толқындық режиміне ауысады. Т > 20 сағаттан бастап су беру мен ағынның тәулік ішіндегі жүрісін елемеуге болады.
Кіші РБ-ға ең жоғары шығынның редукциясы өзінің мәні бойынша бір текті емес тәуліктік көлемдерді қосумен байланысты гидрологиялық зерттеулердің маңызды жалпы методологиялық проблемасы өзен бассейнінің (РБ) құрылымы туралы түсінік моделін құру болып табылады.
Жүргізілген морфологиялық талдауға сәйкес жұмыста РБ-да тігінен үш қабат, ал көлденеңінен-элементтер мен кіші жүйелер бөлінетіндігі анықталды. Элементтер фация қатарымен ұштасқан. Олар кеңістікте бөлінген таралу ареалымен сипатталады және дербес жоқ. Бір-бірімен тек морфологиялық ғана емес, морфометриялық көрсеткіштер бойынша да ерекшеленеді. Олардың құрылысындағы әртүрлілік оларға шырынның қалыптасуының біркелкі еместігін алдын ала анықтайды. Морфометриялық параметрлер жыныстардың литологиясына және рельеф типіне айтарлықтай тығыз тәуелділікті анықтайды. Жұмыс істеу ерекшеліктері бойынша элементтер ұйымның неғұрлым жоғары деңгейін білдіретін кіші жүйелерге біріктіріледі. Олар бір-бірімен ағынның генезисі бойынша ерекшеленеді. Бірінші кіші жүйеде су беру қалыптасады, ал екінші — арналық ағын, РБ-да элементтер мен кіші жүйелердің бөлінуі оларға ағынның қалыптасу жағдайларының біркелкі болмауына байланысты объективті қажеттілікпен байланысты. БР бөлудің морфоқұрылымдық санаттары өздері дербес жүйелер болып табылмайды, өйткені өмір сүру мен жұмыс істеуінің тәуелсіздікке ие емес, тек кешенде ғана бірыңғай жұмыс істейтін жүйені құрайды.
РБ ұйымы деңгейлерінің бірдей еместігі олардың ранжирленуін: басты су ағынының мөлшері мен тәртібі; жұмыс істеу режимі; жер үсті және жер асты қабаттарының арасындағы өзара байланыс сипаты бойынша алдын ала айқындайды. Жаһандық, өңірлік және жергілікті зерттеудің негізгі үш деңгейіне сәйкес келетін алты иерархиялық дәреже бөлінген. РБ бөлінуінің құрылымдық санаттары иерархиялық қатардың мүшелері болып табылмайды, өйткені олардың морфологиялық бөліктері болып табылады, ол ағынның қалыптасуының аяқталған циклі бар дербес жүйелер ретінде әрекет етпейді.
РБ құрамы, құрылымы, құрылымы және құрамдас құрамы факторлық жағдайлардың макро және мезо — ауқымымен негізделген. Осы себепті РБ параметрлері өз қасиеттерінің кеңістіктік өзгеруін анықтайды. БР типологиясын олардың жіктелуі негізінде жүргізу қажеттілігі туындайды. Жетекші белгілер ретінде: ландшафтық-климаттық және геологиялық-геоморфологиялық.
Гидрологиялық құбылыстардың күрделілігі мен көп қырлылығы міндеттердің көп қатпарлығын және су тасуының қалыптасуын зерттеуді: РБ элементтерінде ресурстық әлеуеттің таралуын; гидрофизикалық процестерді зерделеуді; еріген сулардың жоғалуын, қар жамылғысынан қар еруі мен су қайтарылуын, су беру режимін; су беру процестерін ағу процестерімен талдауды; су тасудың гидрографының моделін жасауды негіздейді.
Қар жамылғысын және топырақтың қату тереңдігін бөлуде, демек, еріген судың жоғалуы да үлкен
159
Жер асты су қоймалары, ірі жасанды су айдындары және агроорманмелиоративтік іс-шаралар ағын режиміне қатты әсер етеді. Әсер ету дәрежесі фактордың мөлшеріне тікелей пропорционалды. Шағын РБ-да гидротехникалық құрылыстарды жобалау және баурайларда эрозияға қарсы іс-шаралар жүргізу кезінде жұмыста ұсынылатын негізгі Сток сипаттамаларының есептік әдістері СН-2.01.14-83 бойынша қарағанда анағұрлым негізделген параметрлерді береді. Сондықтан, жұмыста ұсынылған есептеу әдістерін су шаруашылығы есептерінде пайдалану гидротехникалық құрылыстар жұмысының кепілді сенімділігін арттыруға, сондай-ақ экономикалық мақсатқа сай емес шығындардың төмендеуіне әкеледі.
Жұмыста қойылған міндеттер, әрине, осы проблеманың барлық тереңдігін толық аяқтай алмады. Одан кейінгі зерттеулер, су тасқыны процестерін зерттеудің әзірленген әдістемесіне негізделе отырып, гидрологиялық құбылыстарды қалыптастыру механизміне тереңірек енуге және жалпы заңдылықтардан оларды нақтылауға баруға мүмкіндік береді. Бұл гидрологиялық құбылыстар мен процестерді модельдеу міндеттерін жеңілдетеді.