Этноәдіснама. Георг Гарфинкель феноменологиясы
Этноәдіснама ілімі символдық интеракция және феноменологиямен тығыз байланысты. Этноәдіснама бағытының өкілдері Д.Дуглас, Г. Cакс, П.Макхью, А. Сикурел, Э. Ливингстон және т.б. Этноәдіснаманың дамуына Людвиг Витгенштейнің (1889-1951) лингвистикалық философиялық ойлары ықпал етті.
Этноәдіснаманың ситуациялық және лингвистикалық екі бағыты бар. Егер Алфред Шюц феноменологиясында «әлеуметтік тәртіп — бірлескен ортақ білім нәтижесі» деп танылса, этноәдіснамада «әлеуметтік тәртіпке ішкі тұрақсыздық тән, сондықтан әлеуметтік тәртіптен әрдайым «жаңа бірнәрсе» түзеледі деген қағида тән. Этноәдіснамашылар әлеуметтанудың мақсаты — осы жаңа «бірнәрсені» жасаудың жолдары мен әдістерін айқындау болып табылады» деп таниды. Этноәдіснама бағыты дәстүрлі әлеуметтануды әлеуметтік әлемді абстракциялап, күнделікті өмірдегі болмыстан алшақтап отыр деп кінәлады.
Этноәдіснама үшін құндылық, норма, сенім т.б. мәндер өзгермейтін элементтер емес, яғни адамды қоршаған нақты ситуацияның бөлінбейтін «бөлігі» емес екен. Құндылықтар, ереже, сенім өзгереді, тұрақты болады, жоғалып кетеді. Оның өзіндік ішкі құрылымы бар.
Этноәдіснамадағы маңызды тұжырымдардың бірі — «мәннің имманентті индекстілігі» ұғымы. Мұны қалай түсіндік? Мән өзінің мағынасына байланысты, сондықтан бір мәнді өзгермейтін деп айта алмаймыз. Мағына өзгерсе мән де өзгереді.
Тағы бір тұжырым — сөйлеудің «рефлексиялықтың» әрекеті мен ситуацияға байланысты болуы. Бір жағдайға сипаттама бергенде, мағыналар арасындағы байланысты көрсете отырып, олардың мәнін көрсетеміз, себебі сипаттай отырып, «жаңа жағдай» туғызамыз. Ал рефлексиялық дегеніміз -«индекстілік» пен әлеуметтік тұрақтылық орнатуды дұрыстау үшін жасалатын күш-қайрат жиынтығы.
«Этноәдіснама» терминін алғаш рет ұсынған және оның негізін қалаушы -Георг Гарфинкель. Ол 1917 жылы 29 қазанда Ньюарк қаласында (Нью-Джерси штаты) дүниеге келген. Ньюарктағы университеттің бизнес курстарында оқыды. Г.Гарфинкель 1939 жылы Солтүстік Каролинадағы университетте Джонсонның жетекшілігімен нәсілдік қарым-қатынастар төңірегінде ғылыми ізденістермен айналысты. Ал соғыстан кейін Гарвард университетінде Т. Парсонстан дәріс алады.
1954 жылы Георг Гарфинкель ғылыми қауымға «этноәдіснама» терминін ұсынады. Сол жылы Калифорния университетіне орналасып, 1987 жылға дейін сонда еңбек етеді. Георг Гарфинкельдің шәкірттері АҚШ университеттерінде этноәдіснама идеясын таратты.
«Этноэдіснама» мәдени антропологияда жиі қолданылатын термин, «этностар туралы ілім» деген көзқараспен ұштасып жатыр. Бүгінгі күнге дейін Еуропалық ғылымда «этноғылым — тұрпайы қоғам туралы ғылым» дегенге жақынырақ және солай қабылданады. Ал Г.Гарфинкель ұсынған нұсқада «этноәдіснаманы күнделікті тәртіпті ұйымдастырудың әртүрлі мәдениеттегі әдістерді зерттеуі» деп түсінуге болады. Ол этноәдіснамалық зерттеулерді А.Шюц келіп тоқтаған «нүктеден» әрі тереңдетуді көздеді.
А.Шюц күнделікті, қарапайым тірліктегі қалыпты, үйреншікті әрекеттің типтерін көрсетіп,оларды карапайым рационалдық деп таныған болатын. Осы қарапайым типтерді теориялық және эмпириялық тұрғыда жан-жақты зерттеуді этноәдіснама қолға алды. Гарфинкель оны «фондық күтулер» деп атады. А.Шюц бойынша, бұл типтер зерделенбейді және әрекет етушілердің рефлексиясына ұшырамайды, яғни адам қарапайым типтерді ойланбай, өзгертпей қайталайды және ешбір кедергі тудырмайтын, қалыпты қарым-қатынас осылай болуы тиіс деген тұрғыдан әрекетті жүзеге асырады немесе басқаша айтсақ, өзара қарым-қатынастардағы мәдени ғадет үлгілерінің тұрақтылығын зерттеу -этноәдіснаманың негізі.
Георг Гарфинкель эмпириялық зерттеулер арқылы қалыпты, күнделікті үлгілерді саналы түрде орындамау нәтижелерінің салдарын зерттеді. Ғылымда «гарфенкелинг» деп аталып кеткен осындай экспериментті жүргізу -этноәдіснаманың ерекшелігі болып табылады. Мысалы, дәстүрлі қоғамдағы жасы үлкен кісіні сыйлауды алайық. Этноәдіснамада «үлкенді неге сыйлау керек?!» деген сұрақ қойылуы мүмкін немесе классикалық мысал — «әйел кісіге (қыз балаға) неге жол беруі керек?» деген сияқты түсініксіз сұрақтар арқылы Г.Гарфинкель респонденттерді тығырыққа тіреді. «Гарфинкелинг» деп аталған эксперименттер нәтижесінде Г.Гарфинкель мынадай тұжырымдар жасады:
- өзара қарым-қатынаста оған қатысушылардың өздері зерделемейтін, байқамайтын «күтулері» бар, бірақ олардың өзара әрекеттің құрылымы туралы да түсініктері бар;
- бұл түсініктер топ қабылдаған, мойындаған және сақтайтын моралдық ережелер түрінде болады. Мысалы, үлкенді сыйлауды, әйел кісіге жол беруді әлеуметтік топ талап етеді.
- осы түсініктердің өзара қарым-қатынастың мақсатымен тығыз байланыстылығы;
- өзара әрекеттің типтік стандарттары күнделікті өмірді стандарттау және категориялау арқылы қалыпты, моралдық талаптарға сәйкес табысты әрекетті жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Г.Гарфинкель 1967 жылы жарық көрген «Этноәдіснама бойынша зертеулер» деп аталатын еңбегінде осы нәтижелерді қандай әдістер арқылы алғанын жазады. Ол тұрпайы қоғамдарды зерттеу әдістерін қазіргі заманғы қоғамға пайдалану арқылы әлеуметтануға тың идеялар ұсынды.
Г.Гарфинкель этноәдіснама «нақтылықты қатып қалған дайын әрекеттер жиынтығы» деп түсінуді емес, «әрбір әрекеттің мәндік құрылымын талдап, тануға мүмкіндік береді» деп есептеді. Сондай-ақ, этноәдіснама «зерттеуші респонденттің жетегінде кетпес үшін, респондентке үйреншікті, дәстүрлі сұрақтар емес, ойландыратын, тіпті кейде респондентті таң қалдыратын сұрақтар қою арқылы әрекеттің құрылымындағы құпия механизмдерді ашуға мүмкіндік береді» деген тұжырым жасайды.
Этноәдіснама өкілдері өз ілімдерін макродеңгейге де, микродеңгейге де жатқызбайды. Олардың ойынша, этноәдіснама акторлар мен индивидтерді емес, «қатысушыларды» зерттейді, себебі олар «ұйымды үлкен құрылым немесе өзара әрекеттегі шағын құрылым» ретінде түсінеді.
Георг Гарфинкель іліміндегі негізгі ой — этноәдістердің «рефлексивті түсіндірілуін» түсіндіру немесе бағалау — нақты жағдайда актордың саралауы.
Сараптау — адамның әлемді қисынды зерделеуінің түсініктемесі. Этноәдіснама адамның «түсіндіруіне» ерекше көңіл бөлді, себебі осы әдіс арқылы «құбылысты терең түсінуге болады» деп санайды.
Түсіндіру кезінде пайдаланған үлгілер екі жаққа да түсінікті болуы керек. Оқиғаны тереңдетіп қажеті жоқ. Осы тұрғыдан әлеуметтанушы да өзі жүргізген зерттеулер нәтижесін баяндап, түсіндірген кезде де қалыптасқан үлгілерді пайдаланады дей отырып, этноәдіснама «түсіндіруді де түсіндіру керек» деп санайды.
Этноәдіснама — үнемі даму процесін зерттеуші, қозғалыстағы ілім, себебі оның өзегі — күнделікті өмірдің шексіз, шетсіз, таусылмайтын саналуандығы.
Этноәдіснамалық зерттеулер ең алдымен тұрғын үйлерде, кейінірек сот, денсаулық мекемелері мен полицейлік департаментте өткізілді. Ресми мекемелерде жүргізудегі мақсат — қызметкерлердің өздерінің ресми лауазымдық міндеттерін қалай атқаратындығын түсіну.
Этноәдіснама бағытындағы зерттеуші Чарльз Гудвин «тілді өзара ықпалдастық процесінен тыс зерттеуге болады» деген дәстүрлі лингвистикалық көзқарасты жоққа шығарды. Оның ойынша, сөйлеп тұрған адам тыңдаушыға түсінікті болу үшін әңгіме барысында мағыналы ситуацияға байланысты оны басқаша құрастыруы мүмкін. Мінбеде тұрған адам тыңдаушының қылықтарын, бет әлпетіндегі өзгерістерді бақылау арқылы айтып отырған сөзінің түсінікті немесе түсінікті емес екеніне қатысты әңгіме құрылымын өзгертеді.
Сондай-ақ, ғалымдар әңгімедегі сөз саптау әдістері, әңгімелесу кезінде сөз бен вербалды емес әрекеттердің үйлесімін зерттеді. Мысалы, денені ұстау және көзқарас вербалды емес компоненттердің бірі ретінде вербалдылықпен тығыз байланыста екенін көрсетті.
Зерттеушілер Мэннинг және Рэй (1993) адамдардың өздеріне сенімді және сенімсіз кісілермен қарым-қатынастың сөйлесудегі көрінісін зерттеді. Сондай-ақ қатар этноәдіснамалық тәсілмен жұмысқа қабылдау алдындағы әңгімелесу құрылымы, жетекшілердің келіссөздері, делдалдардың жанжалды шешуге қатысуы да — зерттеу объектісіне айналды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Гарфинкель Г.Понятие «доверия»: доверие как условие стабильных согласованных действий и его экспериментальное изучение
- Курбатов В.И. Современная западная социология. Ростов на Дону, 2001.