Халықаралық кооперативтік қозғалыс
Бұл жылдар халықаралық кооперативтік қозғалыс тарихында ең ауыр болды. Бұл кезеңнің негізгі оқиғасы екі әлеуметтік жүйеге әлемді қамтыған Ресейдегі Қазан төңкерісі болды. Жаңа кезең тек мемлекетаралық қатынастарда ғана емес, сонымен қатар көп жақты үкіметтік емес қарым-қатынасты дамытуда да басталды, ал ХКА ірі халықаралық емес ұйымдардың бірі болды.
Бір жағынан, ХКА басшылары Кеңес кооперациясының кооперативтік қағидаттарға сәйкес еместігі туралы мәлімдеді. Кеңес Орталық Кеңесі Жарғыға сәйкес жыл сайынғы жарнаны ХКА төлеуді жалғастырғанымен, оның көшбасшылары Альянстың басқарушы органдарының отырыстарына Кеңес өкілдерін жібермеді. Ұлттық ұйымдарға ХКА ОК мүшелерін тағайындау құқығын бекіткен Жарғыға қарамастан, Альянс басшылығы орталық Одақ ОК-ның революцияға дейінгі басшыларын шет елге көшіп кеткен деп санауды жалғастырды. Олар батыс елдерінің банктеріндегі кооперативтік қаражатқа (5 млн.рубльден астам алтынмен) билік етті. Кеңес Одағы делегациясының құқықтылығы мойындалмаған. ХКА-ға орталық Одақ мүшелігін қалпына келтіру туралы мәселе атқару комитеті мен ОК-ға екі рет қойылды, бірақ әр жолы теріс шешімдер қабылданды, және ХКА басшылығы эмигранттардың орыс кооперациясының заңды өкілдері деп санауды жалғастырды.
Екінші жағынан, 1919 жылдың көктемінде Коммунистік Интернационал құрылды. Оның бағдарламасы және содер конгресстерінің қарары — «кооперативтік социализм» теориясының күрт сынын күтті және әр түрлі елдерде кооперативтік басшы-реформистерді коммунистер, революционерлер алмастыруды ұсынды. Комму-нисттердің орталық Одақ басқаруына келуімен онда со-ғимарат идеясын, ХКА қарсы, жаңа кооперативтік халықаралық бірлестікті басып шығара бастады. 1921 жылдың наурызында Орталық Одақ кеңесі жұмысшы-кооператорлар арасында Комин-Терн идеяларын насихаттау бойынша халықаралық ұйымдастыру бюросын құруды шешті. Бюро құрамына бес ко-оператор-коммунист кірді. Олардың бірі, С. Розовский, «тұтынушылар одағы» журналында тіпті «халықаралық кооперативтік Федерация Жарғысының жобасы» жарияланды. Бірақ 1921 жылдың маусым айында Мәскеуде өткен халықаралық кооперативтік конференция Коминтерн п конгресінің жұмысы кезінде Ресей, Австрия, Германия және Болгария өкілдерінен оның кооперативтік секциясын құрды. Мұның бәрі, біріншіден, бүкіл әлемдегі капитализмді жою үшін әлемдік революцияны дайындау жөніндегі кеңес басшылығының саясатымен байланысты болды, екіншіден, сол кезеңде халықаралық кооперативтік қозғалыстың «АҚ» және қызыл»-да бөлінуінің нақты қатерінің болуы туралы куә болды.
Бірақ жарылу болған жоқ. Кооперативтік ынтымақтастық идеялық келіспеушіліктерден күшті болды. 1918 жылдың көктемінен бастап, Антанта РСФСР экономикалық блокадасын енгізген кезде, елдің экспорттық және импорттық операциялары минимумға дейін қысқарып, сыртқы сауда тек кооперативтік түрде ғана ішінара сақталған. РСФСР азаматтық соғыс және шетелдік әскери интервенцияның қызу кезінде халықаралық кооперативтік комиссия болды. Ол ресейлік кооперация жағдайымен мұқият танысып, оның шынайылығына күмән келтіруге ешқандай негіз жоқ екенін айтты.
Басталған әлемдік экономикалық дағдарыс жағдайында сіз батыс елдерінің РСФСР-мен қарым-қатынастарды қалпына келтіруге және экономикалық байланыстарды жолға қоюға объективті мүдделілігі артты. 1920 жылдың қаңтарында. Антанттың Жоғарғы Кеңесі Париждегі өз отырысында Ресейдің экономикалық қоршауының күшін жою туралы шешім қабылдады және ауыл шаруашылығы халқымен тығыз байланыс орнатқан орыс кооперативтік ұйымдарына кейбір жеңілдіктер қоюды шешті. Кеңес үкіметі дереу орталық Одақ мүмкіндігін пайдалана бастады. 35 миллион адам өміріне қауіп төндіретін Поволжьедегі аштыққа байланысты Орталық Одақ басқармасы Базельдегі Х Х конгреске шұғыл көмек көрсетуді өтінді. Конгресс «Ресейдің голо-беретіндерге көмек көрсету туралы» қарарын қабылдады. Альянсқа түрлі елдердің кооператорларынан түскен қаражат бірнеше жүз мың фунт стерлингті құрады және Орталық Одаққа берілді. Орталық Одақ пен Батыс серіктестері — итальяндық жедел ұйымдар, Дат және швед компаниялары арасында сауда келісімдері жасалды. Бірінші кеңестік сыртқы — сауда емес ұйым-Бүкілресейлік кооперативтік қоғам (АРКОС), ол Орталық Одақ филиалы болған және оның сенімхаттары бойынша жұмыс істеді. Лондондағы 16 наурыз 1921 ж.. ағылшын және шотландық кооператорлардың көмегімен РСФСР бірінші сауда келісім-шартына қол қойылды. Базельдегі Х Х Х конгресс сондай-ақ Одақтағы Орталық Одақ мүшелігін қалпына келтіру туралы шешім қабылдады. Орталық Одақтың эмигранттық ру-шылығы кооперативтік құралдар мен материалдық құндылықтарды кеңестік кооперация өкілдеріне беруге мәжбүр болды. Осылайша, ХКА кеңестік кооперация еңбекшілердің жедел қағидаттары мен мүдделеріне жауап беретінін мойындады. Халықаралық кооперативтік қозғалыстың бірлігін одан әрі нығайту үшін 1923 жылы ХКА халықаралық кооперация күнін құру туралы Манифест жариялады. Осы уақыттан бастап бүкіл әлемнің кооператорлары өздерінің экономикалық және саяси талаптарын көрсету үшін халықаралық кооперация күнін кеңінен пайдаланады.
Бірақ «орыс мәселесі» халықаралық кооперация үшін өткір пікірталастар мен қайшылықтардың мәні әлі де ұзақ уақыт қалды. Базельдегі Х Х Х конгресте орталық Одақты ХКА құрамына қабылдау мүмкіндігі туралы өткір дау туындады. Нәтижесінде кеңес өкілдерінің өкілеттігін мойындау үшін 733 делегат, қарсы – 474 конгресстің делегаты дауыс берді. Содан кейін, 20 жылға есептелген ХКА-ның болашақ іс-қимыл бағдарламасын қарау кезінде конгресстің реформистері мен коммунистік қанаттары арасындағы өткір әр түрлі жағдайлар анықталды. Коммунистер Коминтерн және Қызыл Профинтернмен ынтымақтаспақ. Реформистер тек Амстердам Социнтерімен және оған одақтастық Халықаралық еңбек бюросымен, кәсіподақ интернационалымен, халықаралық Статистика бюросымен, тұрғын үй құрылысымен ынтымақтастық жасауды талап етті. Олар тіпті МКА-ны «Ұлттар тиімді Лигасына»айналдыруға тырысты.
Орталық Одақ өкілдерінің хка-дағы қызметі соғыстан кейінгі кезеңде қарама-қайшы және қарама-қайшы болды. Орталық Одақ делегациясын алғаш рет 1924 жылы Генте құрылған ХКА XI конгресіне жол берді. Ол нақты тұжырымдалған сыныптық бағдарламамен сөз сөйледі, ХКА-ның басшысы ұсынған соғыс пен әлем туралы пациенттік қарарды сындырды, барлық елдердің кооператорларын саяси өмірге белсенді қатысуға, еңбекшілердің капиталға қарсы сыныптық күреске шақырды. Кеңес делегациясының қадамының сипаты Альянстың реформистік басшылығының көпшілігін «бейтараптандыру туралы» арнайы Қарарды қабылдау жолымен оның қызметін шектеуге тырысқаны үшін түрткі болды. Кеңес делегациясы контржобаны енгізіп, ХКА ресми тілімен орыс тілін жариялауды ұсынды.
Конгресте Орталық Одақ делегациясының ұсыныстары сәтсіз болды, бірақ кейіннен кеңес өкілдері халықаралық кооперативтік қозғалыста клас-тпен күрес желісін өткізуге тырысып, кооперация идеяларын жер бетінде қол жеткізілмеген «кооперативтік жұмақты» уағыздау ретінде қарап, сынға алды, өз елінде еңбекшілер үшін демократия, монопойлармен күресу, пайшыларды арзан тауарлармен және т. б. қамтамасыз ету сияқты болмауын Батыс елдерінің кооперативтік қозғалысынан талап етті.
Орталық Одақ өкілдері ХКА аясында оң жұмыс жүргізді. Олар кооператорлар мен басқа да прогрессивті қозғалыстарға қатысушылардың іс-қимылдарының бірлігін жақтады, саяси бейтараптықтың жалған қағидаттарынан бас тартуға қол жеткізді, оны ХКА Жарғысынан алып тастауға дейін, ең соңғы антифашистік ұстанымдарға ие болды, бейбітшілік үшін белсенді күресті.
Кеңестік Орталық Одақты ХКА құрамына қабылдау халықаралық кооперативтік қозғалыс қатарының одан әрі кеңеюінің жалпы үрдісінің көрінісі болды. Өткір идеологиялық пікірталастарға қарамастан Альянстың басшылығы халықаралық ынтымақтастықтың керемет орталығын ашуға жол бермеді. Сол радикалдар мен фашистердің ықпалымен жастар, әйелдер, кәсіподақ ұйымдары сияқты халықаралық ұйымдар «прогрессивті» және «реакциялық» бөлімдерге орналасты. Альянс жалғыз ашылмаған халықаралық ұйым болып қалды. Керісінше, ХКА-ның Базель Конгрессі Жарғыға, оны ұйымдар мен жекелеген тұлғалардың тұрақсыз Федерациясынан ұлттық ұйымдардың Біріккен одағына айналдыру үшін елеулі түзетулер қабылдады.
Базель конгресімен қабылданған ХКА-ның жиырма жылдық бағдарламасы сәтті орындалды. Ол насихаттау және ұйымдастыру қызметін айтарлықтай кеңейтуді қарастырды. Ірі қалаларда митингтер, көше шерулерін өткізу, кооперативтік өндірістің халықаралық көрмелерін ұйымдастыру, журналдар, кітаптар, брошюралар, «Бюл-летень МКА» жылнамасы, конгресстер есептері, тарих, шаруашылық қызмет және кооперативтік қағидаттар, экономика және статистика жөніндегі жарияланымдар шығару, кооперация жұмысын көрсететін схемалар, диаграммалар, фотосуреттер дайындау жоспарланған.
Барлық елдердің ұлттық ұйымдары арасында баспа басылымдарымен жүйелі алмасуды ұйымдастыру, Альянс болатын жерде кооперативтік әдебиеттің тұрақты кітапханасын ашу, түрлі ұлттық кооперативтік ұйымдардың жарғылары, әдістері мен тәжірибесі туралы ақпаратты жүйелі түрде жинау мен жариялауды жолға қою көзделіп отыр. Ұйымдастыру іс-шаралары туристік сапарларды, экскурсияларды өткізуге ықпал етеді, олардың кезінде кәсіби және мәдени-техникалық білімі артады, кооператорлар арасында жеке байланыстар белгіленеді. Экономика саласында ХКА халықаралық кооперативтік сауданы, халықаралық жедел банк ісін дамытуға көмектесу, экономикалық ақпарат пен статистиканың Орталық бюросын ұйымдастыру; кооперативтік өндірісті және кооператорларға барынша тиімді қызмет көрсету үшін тауарларды тікелей жеткізуді үйлестіру міндеттерін өзіне алды. Осы жоспарлардың барлығы сындарлы сипатқа ие болды және кооперативтік қозғалыс үшін пайдалы болды.
Бастапқыда бағдарлама өте тиімді орындалды. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарының басында кооперативтік қозғалыс қатары кеңейе түсті. Бүкіл әлемде кооперативтік басылымдар саны өсті. Кооператорлар кәсіподақтармен, басқа да прогрессивті қоғамдық күштермен ынтымақтасуға, кооперативтік сауданы дамытуға, банктер мен сақтандыру қоғамдарын құруға кеңірек ат салысты. Кооперацияның жекелеген түрлерімен төмендетілген мамандандырылған халықаралық кооперативтік ұйымдар пайда болды, кооперативтік қызметтің нысандары мен әдістері әртүрлі болды. Мәселен, 1919 жылы ХКА жанынан көтерме қоғамдар комитеті құрылды,ол әрбір ұлттық ұйымда кооперативтік сыртқы сауда бірлестігін құру бойынша жұмысты өрістетті. 1922 жылы Орталық Одақ бір рет-экспорттық-импорттық операцияларды өз бетінше жүзеге асыру құқығына шешім алды. 1923 жылдың өзінде 20 елдің, соның ішінде КСРО – ның кооператорлары кооперация күнін-митингтермен, салтанатты шерулермен және спорттық жарыстармен атап өтті.
Еуропадағы оқиғалардың дамуы ХКА бағдарламасын толық көлемде орындауға мүмкіндік бермеді. 20-шы жылдардың ортасында барлық еуропалық елдерде – Германия мен Италиядағы фашизмді көтергеннен бастап Англиядағы шахтерлердің атақты айлағына дейін әлеуметтік қақтығыстар күрт шиеленіскен.
1929-1933 жылдардағы әлемдік экономикалық дағдарыс кооперацияға үлкен залал әкелді. Тек 1931 жылы ғана кооперативтік ұйымдардың жалпы айналымы 29%-ға төмендеді. Ал дағдарыстың барлық төрт жылы ішінде Германияның тұтыну кооперациясы 50%-ға, Польшада – 38% – ға, Венгрияда-31% — ға қысқарды. Кооперативтік экономиканың барлығы күрт шиеленісе түсті, жеке меншік қоректермен бәсекелестік күшейе түсті, кооперацияға жеке сауда және өнеркәсіптік капиталдың қысымы өсті. Тұтыну кооперативтерінің өз өндірісі күрт қысқарды, пай жарнасы төмендеді. Баспасөзде кооперативтік қозғалысқа ұйымдастырылған шабуылдар жиілеп кетті, үкіметтер тарапынан салық салу және заңнама саласына кооперацияның қысым көрсетуі күшейе түсті.
Кооперативтердің экономикалық жағдайының нашарлауы 1930 жылы Венада өткен ХКА-ның ХІІІ конгресінің талқылауына айналды. Бірақ конгресс идеологиялық күрес аренасына айналды және ешқандай маңызды шешім қабылдаған жоқ. 1933 жылы кооперацияның экономикалық жағдайы одан әрі нашарлады. Бұқаралық ақпарат органдары мен үкіметтер тарапынан қысым күшейе түсті. 1933 жылы шілдеде Базельде арнайы халықаралық кооперативтік конференция өткізіліп, онда экономикалық дағдарысқа ко-операцияға қатысты мәселелер және Дүниежүзілік экономикалық және қаржылық конференцияға дайындық туралы мәселелер талқыланды. Конференцияға қатысушылар «халықаралық ынтымақтастық ко-операции» атты Декларацияны қабылдады, ол әлемдік экономикалық дағдарыстың шаруашылық пен мемлекеттік басқарудың капиталистік жүйесінің құлдырауын көрсетті, бұл соғыс қаупін күрт күшейтті және картаға өркениеттің өзінің өмір сүруін қойды.
Конференция шешімі халықаралық кооперативтік қозғалысты экономикалық қызметтен поликлиникаға қайта бағдарлай бастады. Фашизм мен соғыспен күреске күштерді шоғырландыру қажет болды. 20-30-шы жылдары Италияда, Венгрияда, Болгарияда, Австрияда және Германияда фашистік және реакциялық режимдер кооперацияны жою саясатын жүргізді. Ол 1922 жылы Италияда социалистік және коммунистермен күрес сылтауымен басталды. Егер 1921 жылы Италияның кооперативтерінің ұлттық лигасы 8 мың кооперативтік қоғамдарды есептесе, онда 1924 жылда олардың шамамен 1000-ға қалды, ал 1925 жылда Лига таратылды, оның есімі тәркіленген, оның орнында фашистік жалпы ұлттық кооперативтік ұйым құрылды.