Игіліктер өндірісінің үздіксіздігі
Уақытша осьте д (t) үш түрлі нүкте (индивидуумдар, индивидуумдар топтары, ОЭВ) игіліктерді өндіру кезінде уақыттың бір нүктесі екі басқалардың арасында жатыр. 1 анықтамасы. Бөлімшелер шығарған игіліктердің сомасы экономикалық өзара іс-қимыл объектісінің игіліктерді іске асыру сомасына тең.
2 анықтамасы. Өткізу игіліктерінің белгілі бір көлемін шығару кезінде бір-біріне жұмыс, қызмет көрсету кезінде ЭӘБ ішіндегі бөлімшелер шығындарының сомасы өткізілген өткізу игіліктері бірлігінің өзіндік құнына тең.
2.4. Индивидуум және оның әрекеті экономиканың қозғаушы күші ретінде
Экономика-индивидуумдардың іске асыру игіліктерін өндіру процесінде алатын білімге негізделген, индивидуумдардың әрекеттерін, жаңалықтарды пайдалана отырып, іске асыру игіліктерін өндіретін мақсатты қызметі. Индивидуумдардың еңбегі өз еңбегін жетілдіретін білімді дамытады. Индивидуумдардың әрекеттерін есепке алу, оларды өндірісті дамыту үшін пайдалану, басқа индивидуумдарды уәждеу үшін олардың білімін сақтау үшін қажет.
Индивидуумдардың әрекеттері қоғамның дамуы мен жұмыс істеуінің қоғамдық заңдарының қолданылуы үшін қажетті жағдайлардың бірі болып табылады.
Индивидуумдарды экономиканы дамыту үшін қолдану индивидуумдардың қаралып отырған ел мен қоғамда әрекеттерін жіктеумен байланысты. Индивидуумдардың шетелдік әрекеттерін жіктеу қаралып отырған елде және шетелде әрекеттерді салыстыру үшін қажет, бұл осы елдерде экономиканың даму сценарийлерін жоспарлау үшін ғылымның, әртүрлі елдерде өндірістің дамуын айқындайды.
Мәселен, А. Тьюринг мақаласында Scientific American журналында (1952) былай делінген: «егер қаралып отырған елде индивидуумдардың мұндай әрекеттері болмаса, онда бұл өндірісті басқаруға байланысты, яғни ЭЕМ көмегімен экономиканы жоспарлауға байланысты ғылымның, өндірістің артта қалғанын білдіреді және т. б.»
Ұдайы өндіру-экономикалық өмірде мынадай элементтердің тұрақты жаңару процесі: 1) өмірлік игіліктер мен қызметтер; 2) жұмыс күші (еңбекке қабілеттілік); 3) Табиғи ресурстар мен тіршілік ету ортасы (топырақтың құнарлылығы, орман алаптары, таза өзендер, ауа), өндірілмейтін пайдалы қазбалардан басқа; 4) өндірістік қатынастар, т. б.
е. өндірісте, бөлуде, алмасуда және тұтынуда қатынастардың үздіксіз қайталануы. Қайта өндірудің екі түрі бар: жеке-кәсіпорын шеңберінде; қоғамдық-бүкіл Ұлттық экономика шеңберінде. Жеке ұдайы өндіру мысалында ұдайы өндіру мәнін түсінуге болады. Өндірісті бастап, мысалы, фирма өндіріс құралдары мен жұмыс күшін сатып алатын ақша сомасына (Д) аванс береді, осылайша ақшаны капиталға айналдырады (қаржы ресурстары – өндірістік ресурстарға, оны схемалық түрде көрсетуге болады:, мұнда Д – ақша , Т – тауар, Сп – өндіріс құралдары, Рс – жұмыс күші.
Содан кейін өндіріс процесі басталады, оның нәтижесі өндіріс өнімі болып табылады, яғни басқа тауар (…Т’). Мұнда П-өндіріс процесі, ал Т’ — өндіріс нәтижесі.
Өндірілген тауар фирма сатады не торговцу, не тұтынушыға ала отырып, ақша әрі үлкен сомасы (шамасына пайда), ол бастапқыда авансировала, әйтпесе, неге фирмаға өндірісін ұйымдастыруға: Т’–Д’. Д’ бастапқы аванстық ақша – Д, табыстың өсу шамасы – Δd.
Бастапқы ақша сомасы (Д) өз иесіне пайда әкеледі (Δd) және сондықтан …т’–Д’сызбасы бойынша қозғалыс жасайтын капитал болып табылады. Бұл капитал айналымының формуласы, ол үш кезеңнен тұрады: екі және т’–Д’ – айналым сатысы, ал бір …П… – өндіріс сатысы.
I сатыда капитал: ақша өндіру түріне өзгереді. II сатыда …П… — капитал өндірістік нысанды тауарлық нысанға өзгертеді (өндірістен сатуға дайын өнім, яғни тауар шығады), бұл ретте К. Маркс айтқандай, II сатыда жалдамалы жұмысшы еңбегімен қосымша құн құрылады, бұл Т ‘ әрпімен көрсетіледі. III сатыда капитал тауар нысанын ақшалай түрге ауыстырады. Осылайша, бастапқы ақша сомасы (Δd) өсумен кәсіпкерге қайтарылады.
Айналым айналымының II сатысында, өндірістік формада бола отырып, капитал кәсіпорынның негізгі және айналым қорлары түрінде бар.
Қорларды негізгі және айналымдарға бөлу критерийі олардың құнының айналым сипаты болып табылады: бөліктер бойынша немесе тұтас.
Негізгі қорлар өндіріс процесінде табиғи нысанды өзгертпейді және бірнеше айналым ішінде амортизация тәртібімен бөлшектеп шығарылатын өнімге құнын ауыстырады.
Амортизациялау-бұл Негізгі қорлардың құнын өндіріс өніміне ауыстыру процесі, осы құнды іске асыру, оны қайтару және амортизациялық қорға орналастыру, мұнда жұмсалған (тозған станоктар, машиналар және т.б.) толық өтеу үшін негізгі қорлардың құны жинақталады.
Мысалы, машина 800 доллар тұрады. Оның техникалық паспортында пайдалану мерзімі-10 жыл көрсетілген. Демек, станоктың жылдық амортизациясының сомасы 80 долларға тең. (800 АҚШ долл.) Жылдық амортизация нормасы-10% . Жыл сайын өнімді сатып, фирма амортизация қорына 80 АҚШ долларын орналастырады. 10 жылдан кейін 800 АҚШ доллары қайтарылады. және жаңа машина сатып алады. Осылайша амортизация қоры есебінен негізгі қорларды жаңарту, тозған шығындарды өтеу жүргізіледі.
Негізгі қорлар тек жеке ғана емес, сонымен қатар моральдық тозуға ұшырайды, яғни олардың құны амортизациялық қорда толық жинақталған сәтке дейін толық табиғи тозғанға дейін олардың құнсыздануы. Жабдықтың моральдық тозуы — бұл еңбек өнімділігі мен техникалық прогрестің өсуі салдарынан негізгі қорлар құнының бір бөлігінің жоғалуы.
Екі себеп және моральдық тозудың екі түрі бар.
I түрдегі моральдық тозу, мысалы, сол станоктың пайда болуы себебінен болады, бірақ арзан, ол 800 АҚШ долл.емес. ал 400 АҚШ долл. Бұл жағдайда, өзге де тең жағдайларда амортизацияның жылдық сомасы 40 АҚШ долл. болады. емес, 80 АҚШ долл. Жаңа, арзан станоктарды пайдаланатын фирманың дайын өнімінің құнына амортизацияның аз сомасы 2 есе қосылады және өнім арзан болады. Өндіру аса қымбат станокты болады тиімсіз. Бұл станоктың моральдық тозуы.
II түрдегі моральдық тозу жаңа, неғұрлым өндіруші станоктың пайда болу себебі бойынша жүреді, оның көмегімен уақыт бірлігі ішінде, мысалы, ескі өнімнен 2 есе көп өнім өндіріледі. Бұл жағдайда 80 АҚШ долларына тең амортизацияның жылдық сомасы., өнімнің көп санына бөлінеді және тауардың бірлігінің құны төмен болады. Бұл жағдайда ескі машина моральдық ескірген.
Қорлардың айналым уақыты өндіріс уақытынан және айналым уақытынан тұрады. Айналым уақыты-айналым айналымының I және III кезеңдері. Бұл кезеңдерде кәсіпорынның айналым қорлары түрінде қорлары бар – бұл банк шоттарындағы және кәсіпорын кассасындағы өндіріс қаражатын сатып алуға арналған ақша қаражаты, сондай – ақ III сатыға арналған қоймалардағы сатуға дайын өнім.
Айналым қорлары айналым қорларымен бірге кәсіпорынның айналым қаражаты деп аталады.
Қоғамдық молықтыру елде бір жыл ішінде құрылған жиынтық қоғамдық өнімді өндіру мен өткізудің тұрақты қайталанатын процесі болып табылады. Бұл үдерісті талдау алғаш рет Ф. Кенэ жасауға тырысты, кейін к. Маркс өндіріс сызбасын жасап, кейіннен американдық экономист Василий Леонтьев.
Өндіріс түрлері: қарапайым, кеңейтілген және тарылған.
Жай ұдайы өндіру-бұл пайда жеке тұтынуға кететін кезде өндірістің бұрынғы мөлшерінде қайталануы.
Кеңейтілген қалпына келтіру-табыстың бір бөлігі қосымша өндіріс құралдары мен жұмыс күшін сатып алуға кеткен кезде өндірісті ұлғайтылған мөлшерде қайталау.
Тарылтылған ұдайы өндіру-өндірісті азайтылған мөлшерде қайталау.
Қоғамдық өнімнің қозғалыс кезеңдері.
Қоғамдық өнім өз қозғалысында өндіріс, бөлу, алмасу және тұтыну төрт сатыдан өтеді.
Өндіріс-өнім (игіліктер, қызметтер) жасалатын бастапқы қалпына келтіру пункті. Құнның еңбек теориясының өкілдері осы сатыда қосымша құн құрылуда деп есептеді. Сондықтан өндіріс қоғамның барлық өмірінде шешуші рөл атқарады.
Бөлу-бұл экономикалық қызметке қатысушылардың тұтынуына түсетін өнімнің үлесі анықталатын ұдайы өндіру сатысы.
Бөлудің әлеуметтік-экономикалық рөлі тек қана үлкен. Көп нәрсе қоғамдағы басым бөлу қағидаттарына байланысты. Осылайша, бөлу: 1) өндіріс факторларына меншік бойынша: еңбек иесіне (жұмыс күшіне) жалақы төлейді, капитал иесіне – пайыз, жер иесіне – жер ренті, ал кәсіпкерлік қабілеттің иесі пайда алады; 2) теңдеу – өндірістің әрбір қатысушысына өнімнің үлесіне тең немесе тамақ бойынша.
Бір бөлу принципі іскерлік белсенділікті ынталандырады, екіншісі – тежейді. Бұл қоғамның дамуындағы бөлудің мәні болып табылады.
Қоғамдық өнімнің бастапқы бөлінуі және қайталама, яғни қайта бөлу. Бастапқы бөлу кезінде экономика субъектілері жалақы, пайыз, рента, пайда түрінде, яғни өндірістің әрбір факторы үшін факторлық кірістер алады.
Қайта бөлу кезінде субъектілер мемлекеттік бюджетке салықтар мен басқа да төлемдерді төлейді, ал мемлекеттік бюджеттен осы қаражаттың бір бөлігін (трансферттерді) зейнетақы, жәрдемақы және т. б. түрінде басқа тұлғаларға өтеусіз төлеу жүзеге асырылады.
Алмасу-өнім тұтынуға түсетін өндіріс кезеңі.
1) негізгі еңбек процесінің ішінде еңбекті технологиялық бөлу (цехтағы жұмыс және т. б.) болып табылатын қызмет алмасу және 2) өнімдер алмасу: Т–Т немесе т–Д–т. Мысалы, кейбірі аяқ киім шығарады, басқалары-өнімдер. Алмасу қажеттілігі туындайды.
Алмасудың мәні-ол тұтынушыға игіліктер мен қызметтерді жеткізеді.
Байлықтың артуына ықпал ете ме?
Бұл сұраққа әр түрлі мектеп өкілдері экономика ғылымында әр түрлі жауап береді. Меркантилистер жағымды жауап берді, өйткені тауарларды шығару кезінде ел алтын, яғни байлық алады деп есептеді. Физиократтар алмасу байлықтың көзі емес деп есептеді, өйткені бұл табиғат, Ауыл шаруашылығы өндірісі.
Классикалық саяси экономия өкілдері А. Смит, Д. Рикардо, сондай-ақ К. Маркс айырбас кезінде бағаның көтерілмейтінін дәлелдеп берді,өйткені тек қана құн формасы өзгереді: ақшалай және керісінше. Мысалы, сатушыда құны 20 АҚШ доллары болатын тауар бар. ал сатып алушыда-10 АҚШ долл. сомасына ақша. Екеуі де олар 30 долл. байлыққа ие.: біреуі тауар нысанында, екіншісі – ақшалай. Мысалы, олардың арасында балама емес мәміле жасалды. Жеңіп нәтижесінде сауда-саттыққа сатып алушы орнына 10 долл. алған тауарды сомаға 20 долл., ал сатушы ұтылды. Ал сомасы 30 АҚШ долларына бірдей байлық қалды.
Қазіргі экономикалық теорияда А. Маршаллдан бастап мұндай пайымдаулар күмән тудырады. Алмасу өндіріліп, байлықтың өсуіне ықпал етеді, егер байлықты тек қана жұмсауға болатын нәрселерге байлықты жеңе алмасаңыз.
Бұл идеяны А. Маршалл ағылшын философы Фр алды. Бекон (XVII ғ.), отырған ағылшын материализма, рассуждал. Өндіріс процесінде адам табиғат денесін (астық жерге) жылжытады, қалғаны табиғат жасайды. Немесе адам материалдық заттарды пайдалы ету үшін біріктіреді (үстел тақталарынан). Ол ештеңе жасай алмайды.
Бұл идеяны негізге ала отырып, А. Маршалл заттар (экономикалық игіліктер) алмасу кезінде де қозғалады, осылайша, адамдардың қажеттіліктерін толық қанағаттандырады, яғни қоғамдық байлықты арттырады. Алмасу игіліктердің орын ауыстыруына, оларды тұтынушыға жеткізіп, және игіліктердің әртүрлілігі адамдардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға мүмкіндік береді,бұл олардың бай. Егер алмасу нашар болса, өндіріс процесі үзіледі. Шикізат, отын және т. б. жетіспейді.