Лексикалық семантика және семантикалық валенттілік

Семантиканың тіл білімінің дербес саласы, жеке ғылыми пән ретінде қалыптасуы француз ғалымы М. Бреаль есімімен байланысты. Ғалым «семантика» терминін 1897 жылы өз еңбегінде пайдаланып, ғылыми айналымға енгізеді. Ал неміс және орыс тіл білімінде осы ұғымның синонимі ретінде «семасиология» термині қолданылды. Ғылыми зерттеулерде «семасиология» семантиканың бір аспектісі ретінде түсіндіріледі. Семантика мен семасиология ұғымдарының айырмашылығы семантиканың жеке ілім, сала, ал семасиологияның сол саланың бір аспектісі ретінде қарастырылуымен анықталады. Семантиканың ең негізгі категориясы – мағына. Сөз мағынасы және мағына түрлерінің даму заңдылықтары семантика саласында зерттеледі. Сондықтан лексикалық семантика семантика ілімінің басты саласы болып табылады. Лексикалық семантикада сөздің лексикалық мағынасы семасиологиялық және ономасиологиялық аспектілерде қарастырылып, семасиологиялық аспектіде таңбадан мағынаға, ал ономасиологиялық аспектіде мағынадан таңбаға қарай бағыты негізге алынады. Бұл туралы Л.А. Новиков «Лингвистикалық семантика табиғи тіл бірліктерінің, яғни морфема, сөз, сөз тіркесі, фразеологиялық бірліктер мен сөйлемдердің мағыналарын қарастырады. Мұндай бірліктер грамматикалық және лексикалық қасиеттері жағынан да семантикалық талдау нысаны бола алады» [1,7] деп жазады. Сонымен қатар зерттеуші «тілдік бірліктің экстенсионалы оның валенттілігі болып табылуының» [1,32] лингвистикалық семантиканың теориясы үшін аса маңызды екенін айтады. Тіл білімінде экстенсионал, интенсионал 164 Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы ұғымдары бір-бірімен өзара байланысты. Экстенсионал белгілі бір тілдік бірліктердің (сөз, сөз тіркесі, сөйлем) тобын сипаттаса, интенсионал сол топтағы бірліктердің мағынасын, қасиетін білдіреді. Тілдік бірліктің интенсионалын, яғни мағынасын соған сәйкес экстенсионалдар арқылы сипаттау сол бірліктердің валенттілігі арқылы жүзеге асады. Сөз семантикасын, интенсионал арқылы сипатталатын қасиетін, мазмұнын анықтау олардың экстенсионалын, валенттілік құрылымын талдауға мүмкіндік береді. Мысалы, ағаш – экстенсионал, ол бұтақты, тамырлы, жапырақты өсімдіктердің жалпы атауын білдіреді. Сондықтан осы ұғымға сәйкес сөздер тобы ағаш сөзінің экстенсионалын құрайды. Ал ағаш ұғымына қатысты сөздердің мағынасы олардың интенсионалы болып табылады. Бұл сөздің басқа сөздермен тіркесімділігін анықтау оның семантикасын лингвистикалық тұрғыдан толық сипаттауға мүмкіндік береді. Тіл бірлігінің мағыналық сипаты оның экстенсионалы немесе интенсионалы арқылы берілуі мүмкін. Лексикалық семантиканың негізгі ұғымдарын, сондай-ақ сөз семантикасын анықтауда тіл бірліктерінің экстенсионалы мен интенсионалы арасындағы тығыз байланыстың орны ерекше. Жалпы сөздердің грамматикалық сипаты олардың лексикалық семантикасымен өзара қарым- қатынаста болады. Семантика және оның тілдік құрылымның негізгі салаларымен байланысы әрі лингвистикалық, әрі семиотикалық көзқарас тұрғысынан қарастырылады. Лингвистикалық тұжырымдарға сәйкес семантиканың лексикамен қатар грамматикамен де өзара тығыз байланыста болуы лексикалық семантика мен грамматикалық семантиканы бөліп қарастыруға негіз болады. Грамматикалық және лексикалық семантика өзара тығыз қарым-қатынаста болғанымен, олардың арасында өзіндік айырмашылықтар да бар. Ол айырмашылықтар грамматикалық және лексикалық мағынаның арақатынасы негізінде анықталады. Сөздердің бұл мағыналарының арасындағы шекара лексика арқылы өтетіндіктен, кез келген сөздің мағынасы оның жеке лексикалық мағынасы ретінде қабылданбайды. Тіл біліміндегі валенттілік ұғымының мәні, кейбір құбылыстармен арақатынасы мәселелерінің бірі оның лексикалық семантикадағы орнына да қатысты. Жалпы валенттілік құбылысы бастапқыда жай сөйлем синтаксисінде етістікті баяндауышқа байланысты қарастырылса, тілдің даму барысында бұл ұғымның қолданыс аясы кеңейіп, соның нәтижесінде тілдің әртүрлі деңгейінде, түрлі тілдік бірліктерге қатысты зерттеу нысанына алына бастады. Қазіргі кезде валенттілік теориясы тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыттардағы өзекті мәселелер қатарынан орын алады. Оған қазақ тіл біліміндегі М. Әлиева, Д. Қарағойшина, Ғ. Хасанов т.б. зерттеушілердің еңбектерін келтіруге болады. Сөздердің семантикалық валенттілігін анықтау үшін лексикалық семантикада олардың синтаксистік қасиеттері де негізге алынады. Семантикалық валенттілік үдерісінде сөздердің семантикалық актанттары бір-бірін өзара толықтырады. Бұл орайда семантикалық валенттілік пен семантикалық актант ұғымдарының аражігін анықтаудың да маңызы ерекше. Сөздің семантикалық валенттілігі оның мағынасымен шарттасқан тұрақты ішкі қасиеті болса, сөздің семантикалық актантында тұрақтылық сипат болмайды. Сөз актанттары сол сөздің сөз тіркесі немесе сөйлемдердегі қолданысына қарай өзгеріп отырады. Сөздің семантикалық валенттіліктерінің мазмұны агенс, пациенс, құрал, орын т.б. жағдаятқа қатысушылардан құралады [2,140]. Бұлар белгілі бір сөздің лексикалық мағынасының бір бөлігінің мәні болып табылады. Жалпы тіл білімінде бірқатар зерттеушілер семантикалық валенттілік пен семантикалық актант ұғымдарын түрліше түсіндіреді. Мәселен, И.А. Мельчук жазалау етістігінің семантикалық валенттілігі мен семантикалық актантын анықтау үшін осы сөзбен белгіленетін жағдаятты саралау қажеттілігін атап көрсетеді. Ғалымның пайымдауынша, жазалау жағдаятына міндетті «қатысушылар», яғни оның ауыспалы семантикалық актанттары — А,В,С,Д. Мұндағы А – басқа тұлға, В – қателік жіберген тұлға, С – әрекет, Д – А-ның В-ға жасаған жамандығы. Сонда А, В – жағдаятқа қатысушы субьектілер, С, Д – субьектілер арқылы жүзеге асырылатын қимыл обьектісі. Бұл актанттардың барлығы толығымен жазалау жағдаятын сипаттай алады. Ал олардың біреуі болмаса, онда жазалау етістігін қолдануға болмайды. А- агенс (сипатталатын жағдаяттың бастаушысы), В- пациенс (сипатталатын жағдаят қатысты тұлға), С- сипатталатын жағдаятқа уәж болатын оқиға, Д – жағдаятты жүзеге асырушы құрал [3,57]. Бұл тұжырымдар синтагматикалық қатынастың тіл жүйесінде біршама дәрежеде қарастырылып, бірқатар маңызды мәселелерінің өз алдына зерттеу нысанына алынып жатқандығын білдіреді. Лексикалық семантикада сөздердің синтаксистік қасиеттерінің ішінде олардың семантикалық 165 № 3 (76) 2010 валенттілігі аса маңызды болып табылады. Ғалым И.М. Кобозева «егер сөз міндетті қатысушысы болатын жағдаятты сипаттайтын болса, оның семантикалық валенттілігі болады» деп, оны мынадай формуламен көрсетеді: Л-сөз, Х-семантикалық валенттілік. Л- белгілі бір жағдаятты сипаттайды, Х-сол жағдаятты сипаттауға міндетті қатысушы [2,141]. Семантикалық валенттіліктің негізі болатын сөзбен байланысты және сол сөз арқылы сипатталатын жағдаяттың міндетті қатысушыларын белгілейтін сөздер мағынасы сол сөз валенттілігінің семантикалық актанттары болып табылады. Семантикалық актанттар арқылы сөздің семантикалық валенттілігі толығып отырады. Актант терминін ғылымға француз зерттеушісі Л. Теньер енгізіп, бұл ұғым бастапқы кезде әрекет етуші тұлғаны, яғни жағдаяттың белсенді қатысушысын белгіледі. Жалпы тіл білімінде негізінен синтаксистік бағыттағы зерттеулерде ғана қолданылып келді. Ал семантикалық теорияда бұл ұғымның орнына аргумент термині жиі қолданылды. Лингвистика теориясындағы сирек қолданысына қарамастан актант ұғымы Москва семантикалық мектебі теориясының негізіне айналып, соның шеңберінде жаңа сипатқа ие болды. Аталған мектеп өкілдері семантикалық және синтаксистік валенттілікті қарама-қарсылықта алып қарастыру арқылы семантикалық, синтаксистік актант түрлерін бөліп көрсетті. Соның негізінде актант ұғымы лингвистикалық семантика саласында да кең қолданысқа түсті. Тіл жүйесінде семантика парадигматикалық және синтагматикалық тұрғыдан да сипатталады. Семантиканың парадигматикалық сипаты сөздердің лексика-семантикалық тобы мен өрісі негізінде анықталса, синтагматикалық сипаты сөздердің сөйлеу үдерісінде бір-біріне қатынасына қарай орналасуы негізінде қалыптасқан тіркесімділік топтары арқылы анықталады. Лексикалық семантика парадигматикалық қатынас немесе парадигматика тұрғысынан жүйе ретінде қарастырылса, синтагматикалық қатынас немесе синтагматикада бұл жүйедегі лексикалық мағыналар аса үлкен бірліктерге топтастырылады. Синтагматикалық қатынас сөздердің өзара қарым-қатынасы нәтижесінде қалыптасып, сөз тіркесі, сөйлем, мәтін тәрізді тілдік бірліктердің арасында болады. Сөз мағыналарының өзара қарым-қатынасы негізінде сөз тіркестері белгілі бір мағыналық сипатқа ие болады. Мысалы, жақсы сөз тіркесіндегі бірінші сөз сындық мағынаны, екіншісі заттық ұғымды білдіреді. Сөз тіркесі құрамында сындық мағына мен заттық ұғым өзара араласып, нәтижесінде жеке мағыналар сөз тіркесі шеңберінде өзара байланысады. Жалпы парадигматикалық қатынасқа қарағанда лексикалық синтагматиканың өзгеруіне семемалардың құрылымдық бөлшектерінің ықпал етуі қатынастың бұл түрінің өз алдына дербес мағынасы бар сөздердің мағыналық құрылымының байланысынан жасалуымен түсіндіруге болады. Сөз семемаларының құрылымдық бөліктері негізінде қалыптасқан лексикалық синтагматиканың құралуы сөздердің мағыналық бөліктерінің байланысы арқылы жүзеге асады. Ғалым Ғ. Хасановтың тұжырымынша, лексикалық синтагматика сөздердің мағыналары бойынша жасалғанымен, сол сөздердің уземаларын ешқашан да толық қамтымайды, яғни қолданыста тек кейбір жақтарын ғана аша алады [4,198]. Лексикалық синтагматиканың мағынаның жеке компоненттері арқылы ғана байланысып, сөз-синтагма ретінде қолданылуын да осы жағдайлармен байланысты түсіндіреді. Сондықтан семасиология саласында сөз мағынасымен бірге мағынаның құрылымдық бөліктері, атап айтқанда семалар мен олардың жиынтығы да семантикалық бірлік ретінде зерттеу нысанына алынады. Сөздердің лексикалық семантика негізіндегі синтагматикалық байланысы А.А. Уфимцеваның еңбегінде нақты сипатталады. Зерттеуші лексикалық бірліктердің түрлі контекстегі тіркесімділік қабілетіне талдау жасап, сөздердің семантикалық варианттарына байланысты семантикалық контекст түрлерін көрсетеді [5,125]. Семантикалық қатынастардың лексемалардың семантикалық валенттілігіне әсері үнемі бір қалыпта болмайды. Мәселен, бір семантикалық қатынастар үнемі лексемалардың валенттілігі болып табылса, екіншілері бір лексемада валенттілік, ал басқаларында сирконстанттарды байланыстырушы құрал ретінде қолданылады. Семантикалық қатынастардың екінші түріне қатысты Ю.Д. Апресян: «Бастапқы, соңғы нүктелер мен зат пен құралдың мағыналары таза грамматикалық тәуелділіктен гөрі көп жағдайда семантикалық валенттіліктің мазмұны, ал қалған мағыналар таза грамматикалық тәуелділіктің мазмұны болып табылады» деп жазады [6,126]. Сөздердің валенттілік құрамын анықтауда валенттіліктің синтаксистік факультативтілігімен қатар семантикалық факультативтілігі де біршама қиындықтар тудырады. Белгілі бір жағдаяттың 166 Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы міндетті қатысушыларын бөліп көрсетуге негізделген семантикалық валенттілікті анықтауда көп жағдайда мұндай қатысушылардың құрамы түрленіп, өзгеріске ұшырауы мүмкін. Бұндай өзгерістер сол сөздің валенттілік құрылысын анықтауда ескеріліп, оның меңгеру моделінде көрсетілуі қажет. Мысалы, бағыттық мағына негізінен қозғалу етістіктеріне тән болғанымен, етістіктің аталған семантикалық тобындағы бағыттық мағынаның көріну сипаты бірдей емес. Соның ішінен бару етістігін алып қарастырсақ, бұл етістіктің валенттілік саны ең аз дегенде үшеу: 1-А (қозғалысқа түсушінің өзі); 2-В және С(қозғалысқа түсушінің кеңістіктегі бастапқы және соңғы нүктелері). Аталған етістіктің меңгеру моделі оның семантикалық факультативтік валенттілігі негізінде мынадай сипатқа ие болады: А В нүктесінен С нүктесіне Д бағытымен Е мақсатында барды. Мұндағы А-субьект, В-бастапқы нүкте, С- соңғы нүкте, Д- бағыт, Е- мақсат. Бару етістігін сөйлемдерде басқа сөздермен байланыстыратын семантикалық қатынастар аталған етістіктің мағынасын түсіндіруде орын болмайтындықтан, яғни семантикалық валенттілігі толық болғандықтан, оның валенттілігі ретінде қарастырылмайды. Семантиканың сөз мағынасын зерттейтін бір саласы – лексикалық семантикада сөз мағыналары әрі тілдің лексикалық жүйесінің бірлігі, әрі сөйлеу бірлігі ретінде жан жақты қарастырылады. Тіл бірліктерінің сол жүйедегі басқа тілдік бірліктермен мағыналық байланысы лексикалық семантикада қарастырылады. Ал сөз мағыналарының арасындағы мағыналық үйлесімділік нәтижесінде қалыптасқан семантикалық валенттіліктер валенттілік байланыстағы сөздердің синтаксистік белгілері негізінде анықталады. Бұл лексикалық семантика мен семантикалық валенттіліктің арасындағы тығыз байланысты көрсетеді.