Әлішер Науаи шығармашылығы
Өзбек халқының данышпан ақыны, мемлекет қайраткері және ұлы ғалымы Әлішер Науаидың есімі мен шығармалары әлемге аян. Әлішердің әдебиет тарихында алатын орнының күрделілігі соншалық — оны тек бір халық әдебиеті көлемінде ғана атап өту жеткіліксіз болар еді. Бұлай деуімізге түрлі дәлелдер бар. Ең алдымен, Әлішер Науаиды ортаазиялық түркі тілінде (қазір ол ескі өзбек тілі деп аталып жүр) сонау XV ғасырда ғажап көркем туындылар жасаған, бұл тілдегі әдебиетті көп ғасырлық дәстүрі бар тәжік-парсы әдебиетінің биігімен теңестірген алып шайыр деп білеміз. Зерттеушілер Науаи шығармаларының тілі сол кездегі түрік тайпаларының қайсысыньщ тіліне негізделгенін тексере келіп, түбірі осы деп андижан диалектісіне тоқталады. Бірақ сонымен қатар, олар ұлы ақын Орта Азияны жайлаған басқа да түркі елдерінің тілін жете меңгеріп, пайдаланғанын мойындайды; сол рулардың қатарында Қоңырат, Жалайыр, Қият, Барыс, Тархан сияқтыларды атайды. Бұл рулар кейіннен бірнеше халықтың құрамына енгені белгілі. Мұның өзі Науаи өзіне дейінгі түрік тілінде жасалған ауызекі, жазбаша жәдігерліктерден еркін сусындап, жаңа сапалы шығармалар жазғанын көрсетеді.
Онан соң оған ертеден даңққа бөленген классикалық тәжік-парсы әдебиетінің әсерін айтпауға болмайды. Ол түрік әдебиетінен қанша нәр алса, тәжік-парсышадан да соншалық үлкен ықпал көрген. Науаи шығармаларының сөздік құрамында берісі тәжік-парсының, арғысы арабтың сөздері мен оралымдары жүреді. Өз өмірінде қалай да өзбек тілінің құдірет, қауқарын жарыққа шығаруға бел шешіп кіріскен Науаи тәжік-парсының поэзия мәдениетіне мықтап сүйенген, оның өрнек, кестелерін, бейнелеулерін үйір-үйірімен қолданған. Сондықтан да Науаи шығармаларын екі үлкен әдеби дәстүрдің — түріктің және тәжік-парсының көркемсөз жетістігінің тамаша қосындысынан туған деуге болар еді. Ұлы шайырдың өз заманында-ақ «Зуллисонайн» (екі тілдің иесі) аталуы тегін емес.
Әлішер туындылары тілінің сол дәуірдегі ауызша түркі тілінен кейбір айырмашылығы болғаньш да зерттеушілер де атап өтеді. Бұл кездейсоқ емес. Науаи — ескі өзбек тілінде шығарма жазуды бастаушы емес, ілгері дамытушы, жаңа белеске көтеруші. Оның алдында да, онымен замандас та көптеген ақындар ортаазиялық түркі тілінде шығармалар жазған. Солардың салған ізін кеңейте, жалғастыра отырып Науаи жаңа табыстарға жетті. Науаи және басқа шайырлар шығармалары тілін әрбір сауатты адам жатырқамай, ғасырлар бойында оқып, тағлым алып келген.
Науаидың артында қалдырған мұрасы ерекше мол. Әр елдің білімпаздары жүздеген жылдар бойында оның поэзиясын һәм ғылыми ескерткіштерін мұқият зерттеп келеді. Алайда кемеңгер ақынның өмірі мен творчествосы Совет өкіметі жылдарында ғана жан-жақты, жүйелі тексеріле бастады. Науаидың басты-басты әдеби, тарихи, ғылыми еңбектері төмендегіше. Оның ғазал өлендері «Бадоий-ул-бидоя» («Көркемдік бастауышы»), «Наводирун-нихоя» («Баға жетпес») аталған жинағына енген.
Тамаша ғазалдар жазып, әдеби ұсталық арттырған кезде Әлішер хамса (бестік) жазуға кіріседі. Бұл ретте ол өзінен бұрын өткен данышпан шайырлар; Низами мен Қысырау Дехлеви салған дәстүрді ілгері апарады. Оның «Хамсасы» өз заманының көркемдік дамуына қосылған жаңалық ретінде қабылданған. Оның дастандары — көне өзбек тілінде жазылған кемел туындылар.
Ұлы шайыр әлем әдебиетін байытқан бес дастанын өте қысқа мерзім ішінде жазып тәмамдаған. Өзі Хұсайын Байқара сұлтан мемлекетінде ірі лауазымды қызмет атқара жүріп, осыншама қымбат дүниеліктер қалдырған таланты мен қайратына таңданбасқа болмайды. Мәселен ол алғашқы дастаны «Хайратул-ул-абрарды» («Жақсылардың қайраттануы») 1483 жылы, «Фархад пен Шырын», «Ләйлі мен Мәжнүн», «Сәбғай Сәйерді» («Жеті жолаушы») 1484 жылы, «Садди Искандериді» («Ескендір дуалы») 1485 жылы жазады.
Әлішер Науаи бұлардан кейін де қыруар еңбек етеді. 1488-1500 жылдар арасында оның жазған ғылыми, көркем, тарихи кітаптары әлденеше. Солардың қатарына «Тарихи мулуки Ажам» («Ажам шаһтарының тарихы»), «Холоти Сайид Хасан Ардашер», «Рисолаи муаммо» («Муаммо ережесі»), Әбдірахман Жәми туралы «Хамсат-ул-Мутахайрин» («Бес қайрат»), «Мезон-ул-авзон» («Өлең өлшеуі»), «Насоим-ул-мухаббат» («Махаббат самалы»), «Мухокамат-ул-лұғатайн» («Екі тілдің таласы»), заманының әлеуметтік қоғамдық жағдайы жайында «Вақфия», дін мәселелері жөнінде «Назм-ул-жавохир» («Гауһарлар тізбегі»), «Тарихи анвие ва хукамо» («Анбиелер мен хакимдер тарихы»), «Сирож-ул-муслимин» («Мұсылмандық нұры»), «Махбуб-ул-кулуб» («Көңілдердің сүйгені») секілді ғылымның түрлі тарабын әңгімелейтін еңбектері жатады. Осы аталған зерттеулер құрамы Әлішер Науаидың кезінде тендесі жоқ шайыр ғана болмай, аса ұлы білімпаз екенін де аңғарта алады.
Ақын өзінің кейінгі кездегі ғазалдарын төрт бөлімді «Хазойн-ул-маоний» («Қазыналар мағынасы») атты топтамына енгізеді, ал тәжік-парсы тілінде жазғандарын «Девони Фәни» («Фәнидің жинағы») деген атпен тізеді. Ең соңғы шығармаларының бірі — философиялық дастан — «Лисан-ут-Тайр» («Құстар сөзі»).
Шайырдың шығармаларынан оның ақыл мен сезім, қайратты қатар ұстаған, өмірдегі ізгілік пен пәктікке, сұлулық пен биіктікке қол созған, надандық пен арамдықтан, зорлық пен қорлықтан түңіле білген, тіршіліктің ащысын да, тұщысын да көп татқан, тәжірибелі, парасатты, сезімтал, зерек адам болғаны елестейді. Өмірге құштар жан ғашықтық, іңкәрлік жырларында да, насихат өлендерінде де, өсиет-үлгілерінде де адамгерщілікті ту ғып ұстайды. Ол қоғамға пайдалы болу -еңбекке, адалдыққа, бейбітшілікке, ынтымаққа байланысты екенін көптеген ғазал-сырларында ұқтырады.
Махаббат тақырыбына арналған ондаған өлендері түр мен мазмұн бірлігі, көркемдік бітімі жағынан әлемдік лириканың төрінен орын алады. Ол махаббат машақатын Бабур айтқандай «көп те қүп» жырлаған. Сондағы айтылатын негізгі ой — сүйіспеншілік көркі мен мұраты баяндылықта екендігі.
Әлішер Науаи ақындар бұрыннан талай жырлаған, қанықты оқиғалық канондар ізімен кетпей, әр дастанын заман рухына лайықтап, жаңа лебіз етіп шығарады. Ежелден мәлім «Ләйлі мен Мәжнүн» оқиғасын да ол тиісінше өзгертіп, құлпырта баяндайды. Бұл дастан — кіршіксіз сүйіспеншіліктің мәңгі өлмес әніндей, әр дәуір адамын тазалық пен табиғилыққа тәрбиелейтін дастан, «Сәбғай Сайер» («Жеті жолаушы») поэмасында шайыр адам мінезіндегі қайшылық диалектикасын ашады. Дастан қаһармандарының бірі -Баһрам шаһ бойына түрлі сипаттар қатар дарығанын көрсету, мінездің іші-тысын қабат суреттеу тамаша поэтикалық табыс еді.
«Садди Искандерий» («Ескендір дуалы») дастанында Әлішер Науаидың әділ патша туралы арманы, осы саладағы өзінің түйген пікІрлері мен келген қорытындылары көрініс табады. Ақынның ұғымында парасатты патша Ескендір Зұлқарнайын бейнесін жаңғырта суреттеп, оның істерін өзгелерге үлгі ғып тартады. Бұл — ақынның насихатшылық, ұстаздык, дидактикалық программасына сәйкес туған тұлға. Науаи бұл тұста, шындығында, патшаны емес, патша атымен жасалған өнегені мадақтаған.
«Мажолис-ун-Нафоис» («Жақсылардың жиыны») -Әлишер Науаи қалдырған әдебиеттану еңбектерінің күрделісі. Тазкира (антология) ретімен тізген бұл зерттеуінде автор өзінің алдында және тұсында жасаған төрт жүз елу тоғыз ақынның өмірі мен шағармаларынан мол мағлұмат береді. Бұған дейін тазкиралар тәжік-парсы тілінде жазылатын еді. Әлішер Науаи ескі өзбек тілінде осы іспеттес жұмысты әдейі қолға алып, абыройымен атқарып шығады. Оны мұндай іске жетелеген үлкен патриоттық, перзенттік сезім, халқының тарихына және келешегіне деген сенім болатын. Аталған антологияда ортаазиялық түркі тілінде жазған көрнекті ақындар хақында қымбат дерек кездеседі. Өзбек әдебиетінің және басқа Орта Азия халықтарының сол замандағы әдебиет тарихынан филология факультеттері үшін оқулық жазып жүрген өзбек ғалымдары (Н.Маллаев, т.б.) Әлішер Науаи шежіресіне сүйеніп, таудай тірек тауып жүргені мәлім.
Атап өтерлік бір нәрсе сол — «Мажолис-ун-Нафоис» тек белгілі ақындар жөнінде мағлұматтар ғана беріп қоймайды, онда ақындар творчествосы туралы әділ сын, баға беріліп отырады. Мұнда сол замандағы әдеби орта, творчестволық атмосфера жөнінде де пікірлер бар.
Әлішер Науаи аса ұлы әдебиет теоретигі екенін «Мезон-ул-авзон» («Өлең өлшеуі») деген еңбегі арқылы көрсетеді. Бұл — Таяу және Орта Шығыс, Орта Азия елдерінің қадымнан келе жатқан өлең өлшеуі — арузды зерттейтін ғылыми еңбек. Мұндай еңбек жазу үшін тек өз елінің әдебиетін біліп қоймай, араб, тәжік-парсы тілдеріндегі күллі шығармалар мен зерттеулерді жете тану керек. Заманының асқан білімпазы Әлішер Науаи талай халықтың тарихы мен мәдениетін, әдебиетін жетік білген…
Ескі өзбек тілінің дамып көркеюі, оның үлкен әдеби дәстүрге ие тәжік-парсы тіліндей жетігуі үшін күрес -Әлішердің өмірлік мұратына айналған іс еді. Ол өзінің ана тілінде көркем ғазалдар, даңқты дастандар, терең зерттеулер жазып қана қоймай, лингвистика мәселелеріне де қалам тартқан. «Мухакамат-ул-лұғатайында» («Екі тілдің таласы») Науаи түркі тілінің аса бай тіл, бұл тілмен әдеби, ғылыми еңбектер жазуға әбден болатынын көп мысалдармен дәлелдейді. Өзбек тілінің мүмкіншілігі мен келешегіне сенімсіздікпен қараған тоғышарларды өткір әшкерелейді.
Әлішер Науаидың көркем шығармалары, әсіресе ғылыми туындылары қазақ оқушыларына жете танылған жоқ. Революциядан бұрын оның атын естіп, кітабын оқығандар аз болған. Түркіше сауатты адамдар ғана оның асыл әсарларын тұшынып оқып, өшпес ләззат алатын. Совет үкіметі жылдарында ол туралы коптеген таныстыру мақалалар, арнау өлеңдер жазылды, аудармалар жасалды. 1948 жылы Науаи шығармаларының бір томдығы қазақ тілінде басылып шықты. Ұлы ақыннын мол мұрасына бағдар беруге жарағанмен, бұл кітап оқушы жұртшылықтың талабын толық қанағаттандыра алмайтыны сөзсіз. Алдағы кезде Әлішер шығармаларының толығырақ топтамын қазақ тілінде шығару зор игілік болар еді.
Сөз соңында айтқымыз келген пікір — бізде туысқан Орта Азня халықтарының бай әдебиеті мүлде аз насихатталатынын ескерту еді. Біздіңше, Қазақстан жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде (қазақ бөлімдерінде) ұзақ тарихы бар Орта Азия әдебиетін оқытуды қолға алу керек.
Бердібай Р. Әр жылдар ойлары. Көмекші оқу құралы. -Түркістан, «Тұран» баспасы, 2007. — 680 б.