Мұнай-газ кен орындарының құрылымдық түрлері
Жер шарында жердің барлық құрлықтарында (Антарктидадан басқа) және олардың көптеген теңіздері мен мұхиттарында ашылған мұнай, газ және битумдардың шамамен 32000 орны белгілі. Алайда мұнай-газ аумақтарының шегінде көмірсутектердің анықталған шоғырлануы алаң бойынша да, сондай-ақ бау-бақша шөгінділерінің қимасы бойынша да біркелкі емес бөлінген, бұл мұнай мен газды жер қойнауында орналастырудың басты геологиялық ерекшелігі болып табылады. Мысалы, мұнай мен газ ресурстарының едәуір шоғырлануы Таяу және Орта Шығыспен (Сауд Аравиясы, Ирак, Иран, Кувейт және т.б.) байланысты. Солтүстік Африка (Ливия, Алжир), Мексика шығанағы, солтүстік теңіз және басқа өңірлер. Сонымен қатар, әлемде ұсақ және орта орын саны белгілі. Сонымен қатар, көмірсутектердің жалғыз табылған жері белгісіз. Олардың барлығы мұнай мен газдың өңірлік топтарымен, аймақтарымен, ассоциацияларымен орналастырылады.
Көптеген зерттеулер көрсеткендей, мұнай мен газ ресурстарының орналасуы, олардың жергілікті және өңірлік шоғырларының типтері жер қыртысының геоструктуралық элементтерінің белгілі бір түрлерінің (платформалар, геосинклиналдар және т.б.) дамуының геологиялық тарихымен және олардың шөгінді шөгінділерінің құрылымы мен құрамының ерекшеліктерімен тығыз байланыста.
Сондықтан геологтар мен геофизиктер алдында тұрған бірінші кезектегі міндет зерттелетін мұнай-газ немесе перспективалы аумақты мұнай-газогеологиялық аудандастыруды жүргізу, яғни оның шегінде мұнай-газ геологиялық аудандастырудың әртүрлі бірліктерін бөлу болып табылады. Бұл ретте көрсетілген бірліктерді бөлу негізіне басты қағидат — тектоникалық негіз болуы тиіс.
Мұнай-газ аумақтарын жіктеу және мұнай-газ аудандастыру жер қойнауының мұнай-газдылығын ғылыми негізделген болжамдау және іздеу-барлау жұмыстарының бағыттарын таңдау кезінде танылуы қажет жер қыртысындағы мұнай мен газ жиналыстарының орналасу заңдылықтарын анықтаудың негізі болып табылады.
Жер қыртысының әртүрлі геоструктуралық элементтеріне (күмбездер, ойпаттар, ойпаттар, мегавалдар және т.б.) әлемнің өңірлік мұнай-газ аумақтарының планетарлық ұштастырылуына сүйене отырып, А. А. Бәкіров өңірлік мұнай-газ аумақтарының жіктелуін және мұнай-газ геологиялық аудандастырудың әр түрлі бірліктерінің үйлесімділігін әзірледі. Тектоникалық қағиданы негізге ала отырып, А. А. Бәкіров мұнай-газ геологиялық аудандастырудың негізгі бірлігі ретінде платформалық және қатпарлы аумақтарда мұнай-газ провинцияларын, облыстарды, аудандарды және мұнай-газ жинақтау аймақтарын бөлуді ұсынады.
Мұнай-газ провинциясы — аралас мұнай-газ салалары қауымдастығын біріктіретін және өңірлік геологияның басты ерекшеліктерінің ұқсастығымен және оның ішінде кесіндідегі негізгі өңірлік мұнай-газ шөгінділерінің стратиграфиялық жағдайының ортақтығымен сипатталатын бірыңғай геологиялық провинция. Өнімді шөгінділердің стратиграфиялық жасына қарай мұнай-газ провинциясы палеозой, мезозой және кайнозой мұнай-газ жиналуының провинцияларына бөлінеді.
Мұнай-газ саласы — геологиялық тарихтың ірі бөліктері ішінде мұнай-газ түзудің және мұнай-газ жинақтаудың палеогеографиялық және литологиялық-фациальды жағдайларын қоса алғанда, геологиялық құрылыстың ортақтығымен және геологиялық даму тарихы сипатталатын ірі геоқұрылымдық элементтердің біріне ұштасқан аумақ.
Мұнай-газ ауданы — мұнай-газ жинақтау аймақтарының қандай да бір қауымдастығын біріктіретін және геоструктуралық немесе географиялық белгісі бойынша бөлінетін мұнай-газ саласының бөлігі.
Мұнай — газ жинақтау аймағы-өзара байланысты жергілікті ұстағыштардың белгілі бір және тұтас бірыңғай тобына ұштастырылған, геологиялық құрылыс бойынша ұқсас мұнай мен газды жапсарлас және қоныстану орындарының қауымдастығы.
Мұнай-газ жиналу аймағын құраушы генетикалық түріне байланысты олар құрылымдық, литологиялық, стратиграфиялық және рифогенді болып бөлінеді.
Мұнай-газды провинциялар, облыстар, аудандар және мұнай-газ жиналу аймақтары өңірлік , ал кен орындары (кен орындары) мен кен шоғырлары мұнай мен газдың жергілікті жиналуына жатады.
2. Мұнай және газ кен орындарының құрылымдық типтері.
А) құрылымдық түрдегі мұнай мен газды табу орны
Бұл класқа жергілікті көтермелердің әр түрлі түрлеріне арналған шоғырлар жатады. Бұл кластың ең жиі кездесетін шоғыры жиынтық, тектоникалық-экрандалған және контактілі болып табылады.
Қабаттық жиынтық шоғырлар . Бұл шоғыр жергілікті құрылымдардың жиынтық бөліктерінде қалыптасады[1] . Осы сыныптың құрамында топтар, кіші топтар және түрлер бөлінеді. Бұл шөгінділер күмбездерге, брахиантиклиналды, антиклиналды бір күмбезді және көпкупольді құрылымдарға ұштастырылады. Жиынтық шоғырлар, әдетте, оны ұстағыштың түріне сәйкес келеді. Қабаттық жиынтық шоғырлар бірқатар жағдайларда көлденең, бойлық және диагональды бұзылулармен асқынады. Бұзылу амплитудасына байланысты тыңайған жерлер немесе бірыңғай су-мұнай байланысын сақтайды (бұзылу амплитудасы қабаттың қуатынан аз) немесе дербес оқшауланған блоктарға бөлінеді (бұзылу амплитудасы қабаттың қуатынан асып түседі).
Құрылымның қарапайым құрылысы жағдайында бірінші іздеу ұңғымасын салу үшін ең қолайлы орын антиклинали жиынтығы болып табылады. Іздеу кезеңі құрылымның жиынтық бөліктеріндегі бірлі-жарым іздеу ұңғымаларын бұрғылаумен аяқталуы мүмкін. Статистикалық деректер ауданның жоғары дәрежеде зерттелуі кезінде мұнай және газ кен орындарының көпшілігі бірінші іздеу ұңғымаларымен ашылатынын куәландырады.
Бір-үш іздеу ұңғымасын құрылымның созылуының белгісі орналасқан бейін бойынша салу оны тереңдікте растау және шоғырларды жиектеу үшін кеңінен қолданылады. Сызықтық-созылған антиклиналдық құрылымдар үшін іздеу ұңғымаларының бірінші профилін ұзын ось бағытында немесе оған диагональ бойынша бұрғылау ұсынылады.
Моноклинальды беткейлер шегінде орналасқан құрылымдық мұрындар мен террасалар түріндегі азамплитудалық құрылымдар үшін көлденең профиль салу ұсынылады, онда бірінші ұңғыма құрылымның неғұрлым жоғары көтерілген бөлігінде, екіншісі — құрылымның әлсіз айқындалған тұйықталу аймағындағы қабаттарды өңірлік көтеру бағытында орналасады.
Антиклиналдық құрылымдардың асимметриялық құрылымы тереңдікпен қатпарлы күмбезінің ығысуымен сипатталатын болса, күмбездің болжамды ығысу бағытында үш-төрт ұңғымадан профиль салу ұсынылады.
Егер жинақтардың жылжу бағыты анықталмаса, есеп бес іздеу ұңғымаларынан тұратын классикалық «крест» деп аталатын көлденең және бойлық екі перпендикулярлы профильдерді салу арқылы шешіледі. Ұңғымалардың мұндай орналасуы жиынтықтан басқа, газ және газконденсатты кен орындарында мұнай қалдықтарының болуын немесе болмауын, литологиялық кен шоғырларының болуын анықтауға мүмкіндік береді. Бес / ұңғыманың әрқайсысы БӘЖ немесе ГНК болжалды белгісіне жақын түрлі белгілерде өнімді қабатты ашатындай етіп орналастырылады. Барлау кезеңінде қабаттың қасиеттерінің өзгеруін зерттеу мақсатында салыстырмалы біркелкі тор бойынша жиынтық және шектеуші арасында қосымша ұңғымалар салу жүргізіледі. Бірқатар жағдайларда бұл міндет озық пайдалану ұңғымаларын бұрғылау арқылы шешіледі.
Тектоникалық экрандалған шоғырлар . Бұл шоғыр жергілікті құрылымдардың құрылымын күрделендіретін жарылған ығысулардың бойымен қалыптасады . Мұндай шоғырлар құрылымның әртүрлі бөліктерінде: күмбезде, қанаттарда немесе переклинальдарда болуы мүмкін.
Тектоникалық бұзылған құрылымдарда ұңғымаларды салу өзінің ерекшелігі бар. Дизъюнктивтік бұзылулар бір жағдайларда шоғырлардың пайда болуы үшін қолайлы болуы мүмкін, басқаларында — бұрын пайда болған шоғырлардың бір бөлігін сақтауға ықпал ету, кейде-олардың толық бұзылуына әкеп соқтыруы мүмкін. Әдетте, депрессия жағына бағытталған тектоникалық бұзылулармен шектелген құрылымдардың бөліктері неғұрлым перспективалы болып табылады.
Егер антиклиналдық құрылым жиынтық бөлікте тастау түрінің бұзылуымен күрделенсе, барлау ұңғымалары құрылым жиынтығынан алыстатылып салынады. Көтерілу немесе жылжу типінің бұзылуымен асқынған антиклиналдық құрылымдар үшін алғашқы іздестіру ұңғымалары құрылымның жиынтық бөлігіне салынады.
Үміт күттірмейтін құрылымдарды іздеу және барлау маңызды. Қатпардың алдыңғы қатарлы қанаттары шайылған болуы мүмкін және шоғырларды сақтау үшін жағдайлар аз қолайлы болуы салдарынан, теріс нәтиже алған кезде төмен тұрған үмітпен жылжитын қанаттарды зерттеу қажет. Қосымша күйдіру үшін іздеу ұңғымалары бұзушылық бетінің көлбеуін ескере отырып салынуы тиіс. Бірінші ұңғымалар қабаттың аса жоғары бөлігіне бұзылу бетіне жақын, одан кейінгісі — шоғыр биіктігіне байланысты, төмен гипсометриялық белгілерде салынуы тиіс. Егер қатпарлар өте салқын болса, көлбеу бағытталған бұрғылауды қолданған жөн.
Тектоникалық экрандалған қабаттық шоғырлар моноклиналдарға ұштастырылады. Мұнда тектоникалық экранды шоғырлардың түрлі нұсқалары бар. Бірінші іздестіру ұңғымаларын салудың жалпы ережесі оларды қабаттың жоғары жатқан учаскелерінде (қабаттың майысуының немесе бұзылу жазықтығының майысуының болуы) экрандау мүмкіндіктерін белгілеу мақсатында бұзылу жазықтығының созылуы кезінде орналасқан бейін бойынша бұрғылау болып табылады. Іздеу және барлау ұңғымалары арасындағы қашықтық профильдер арасындағы едәуір қашықтықтарда шағын (200-300 м) таңдалынады.
Байланыстағы шоғырлар. Осы типтегі кен орындары тұзды күмбездермен, диапирлі құрылымдармен және вулканогенді түзілімдермен байланысты.