О. Сүлейменов және Қазақстандағы тарихи ойдың дамуы

О. Сүлейменов есiмiн Қазақстан ғана емес, шетелдiк қоғамдық пiкiрге таныстырып жатудың қажетi жоқ. Мақалада О. Сүлейменовтiң Қазақстандағы тарихи ойдың дамуына қосқан үлесi қарастырылады. Ақынның шығармашылығы 60-шы жылдары басталып, бiрден тарихи бағыт-бағдар алды. Оның себебi кеңестiк тоталитарлық жүйе жағдайындағы ресми тарих ғылымының объективтi түрдегi шектеулiгiнен туындайтын. Осындай жағдайда ресми тарих ғылымы қозғай алмаған ұлттық тарихтың мәселелерiн ақын жеке белсендiлiгiмен қозғай алды. Атап айтқанда, алғашқы өлеңдерi мен поэмаларында, публицистикалық мақалаларында ақын Отандық тарихтың өзектi мәселелерiн күн тәртiбiне қоя отырып, қоғамдық пiкiрде үлкен серпiлiс тудырды. Әсiресе, 1958-65 жылдардағы осы бағыттағы О. Сүлейменовтiң белсендiгiмен ешкiм таласа алмас едi. Ол Е. Бекмахановқа қатысты ұнамды пiкiр жазушылардың қатарынан көрiндi. 1963 жылдан бастап, «қазан төнкерiсiне» дейiнгi ұлттық тарихтың мәселерiн ресми трибуналардан айтатын болды. Автор О. Сүлейменовтiң Қазақстандағы тарихи ойдың дамуына қосқан үлесiн екi кезенге бөледi – 1960-шы жылдардан «Аз и Я» шыққанға дейiнгi (1975) және одан кейiнгi кезең.

кезеңiн бөлiп алуға болар едi. Бұл 1975 жылы «Аз и Я» кiтабы шыққанға дейiнгi кезең және одан кейiнгi аралық. Кеңес одағындағы «жылымық» кезең – 1958 жылы «Пастернак iсiмен» өзiнiң шектеулiлiгiн көрсеттi. «Пастернак iсi» сондай-ақ жоғарыдан сәл қысым көрсетушiлiк ишарат бiлдiрiлсе, зиялылардың партиялық номенклатураға қызмет етуге дайын екенiн байқатты. Бұл жылдары және 60жылдардың басында Кеңес басшысы Н.С. Хрущев тарапынан кеңестiк орыс зиялылары А. Вознесенский, Д. Гранин, Р. Фальк, Э. Неизвестный, М. Хуциев және т.б. шығармалары сынға ұшырады. 1958 жылдан бастап Мәскеу шығармашылық жастары революцияның романтикалық кезеңiн бiлдiретiн Маяковский ескерткiшiнiң алдына жиналып шерiн тарқасатын және цензура жiбермеген өлеңдерiн оқуды дәстүрге айналдырды. Сондай-ақ, Политехникалық музейде ақындық кештер өтiп, халықтың алдына да танымал жас ақындар Е. Евтушенко, Р. Рождественский, Б. Ахмадуллина, А. Вознесенский т.б. өлеңдерiн оқыды. Ақындық-публицистикалық қозғалыстың күштi қанатын Б.Б. Окуджава мен А. Галичтiң авторлық өлеңдерi құрады. 1950-жылдардың соңына қарай Кеңес ақындары мен жазушыларының жаңа толқыны өз беттерiнше дербес машинопистiк журналдар шығарып, өздерiнiң туындыларын жариялады. Осылайша, «Самиздат» өнiмдерi пайда болды. «Самиздаттарда» ресми цензурадан өтпеген «кеңестiк лагерь», қуғын-сүргiн, зорлық-зомбылық, әдiлетсiздiк тақырыбындағы материалдар басылды. Шынайы қоғамдық пiкiрдi партияның «қолбаласына» айналған журналистика бiлдiре алмай, ақындар бiлдiрiп жатты. Олардың кейбiр кештерi стадиондарда өттi. Олардың кештерiне халық футбол көруге жиналғандай жиналды. 1958 жылы Жоғарғы әдебиет институтына оқуға түскен О. Сүлейменов нақ осы «алпысыншы жылдықтардың» ортасына түстi және оның достары солар болды.

«Қайта өрлеу қуаты Москвадан тарады, ол кезде онда, озонмен жаңартылып, жарықтың жаңа сәулелерiмен нұрландырылған Сталиннен кейiнгi мәдени атмосфера қалыптасып жатты. Сол жылдары үлкен Астанада жұмыс iстеген немесе оқып жатқан республиканың өкiлдерi, өздерiнiң туған өлкелерiнде кеңестiк ренессанстың ықпалын жүргiзушiлер болды. Әрбiр одақтас республикада Қайта өрлеу ауқымындағы тұлғалар өсе бастады, – дейдi О. Сүлейменов, – Бiздiң девизiмiз: «бiздiң халқымыздың тарихынсыз, әлем тарихы толық бола алмайды» – болды. 7ткеннiң тереңдiгiнсiз болашақтың биiктiгi мен осы шақтың кеңдiгi мүмкiн емес деген тарихтың ауқымды формуласын бiз халықтың санасына енгiзе бастадық» . Осы жылдары Москвада және Ленинградта, Ресейдiң т.б. қалаларында оқыған немесе қызмет бабымен жүрген О. Сүлейменов, М. Әуезов, Б. Жансүгiров, Б. Тайжанов сәл кейiнiректен С. Ақатай, М. Тәтiмов, сондай-ақ Ә. Әлiмжанов т.б. тарихи әдiлеттiлiк рухын өз ортасы арқылы қоғамға биресми таратушылар болды. Алпысыншы жылдардың басында 30-жылдардағы сталиндiк репрессия құрбандары жайлы көп айтылды. Бұлардың iшiнде әке-шешелерi немесе туысқандары қуғын-сүргiнге түспегенi жоқ едi. «Тарихи емес халықтардан» тартылып алынып, «қарғыс атқан өткен» анықтамасымен бояу жаққышпен өшiрiлген тарих бiрiншi рет «алпысыншы жылдықтардың» кiтаптарында қорықпай және батыл қозғалды» [1 ], – дейдi О. Сүлейменов.

«Көптеген қазақ тарихшыларының пiкiрiнше, Қазақстандағы 60-80-жылдардағы режимге қарсы оппозиция бұқаралық сипат алған жоқ, оған жекеленген адамдар ғана қатысты. Алайда бұндай көңiлкүймен ұйымдардың пайда болуы кеңес жүйесi жағдайындағы құбылыстық оқиға болды» [ 2] – дейтiн тарихшы Жанна Қыдыралина пiкiрiнiң жаны бар. «Қазақстан Жазушылары Одағының жұмысына, әдеби шығармалардың сапасына, жазушылардың жеке мәдениетiне зер сала келе, 1960-70-жылдардағы оң өзгерiстердi байқауға болады. Кеңестiк жүйенiң 1937-1938 және 1946-1953 жылдардағы «қанды эксперименттерi» мiнездерiнiң ортақ менталитетiнiң қалыптасуына тағдырлы әсер еткен жазушылардың аға ұрпағына қарағанда, көзқарастары жаңа жағдайларда – «жылымық» жылдары қалыптасқан ақын-жазушылардың жаңа ұрпағы – «алпысыншы жылдықтар» бұл жылдары белсендiлiк танытқан едi. Осы жылдары өндiрте жазған I. Есенберлин, жаңа буынның өкiлдерi О. Сүлейменов, Ә. Әлiмжанов, Қ. Мырзалиев, М. Мақатаев, Ә. Кекiлбаев, М. Әуезов, А. Сүлейменов әдебиетке үлкен кәсiптiк дайындықпен келдi. Аға ұрпақтың өкiлдерiне саяси бағытқа сәйкес, шығармаларын «түлетiп» отыру тән болса жаңа буынның өкiлдерiне мейлiнше тұрақтылық тән болды. Кеңестiк идеологиялық қатпарлар бұл авторлардың шығармаларында да орын алғанымен, олардың туындыларында «социалистiк реализмнiң» шарттылықтары қатаң сақталынған жоқ. Қ. Жұмадiловтiң айтуынша, шынында да нақ осы жылдары Қазақстан Жазушылары Одағы биресми «ұлттық партия» мiндетiн атқарды.

Қазақстандық «алпысыншы жылдықтардың» басында жас та болса, объективтi түрде О. Сүлейменов тұрды деп айтуға негiз бар. 7йткенi басқа «алпысыншы жылдықтар» сол онжылдықтың. екiншi жартысында ғана өндiрте жаза бастаса, 1958-65 жылдар аралығында О. Сүлейменовтiң тарихи тақырыптарды қаузалау белсендiлiгiмен ешкiм таласа алмас едi. О. Сүлейменов «алпысыншы жылдықтар» iшiндегi ең тарихи ақын болды, оның жазған туындыларының барлығына тарихтың «жер асты күбiрi» мен бүгiнгi күннiң лүпiлi тән болды. Ақын 1958 жылы белгiлi тарихшы Е. Бекмахановтың жаңадан түзетiлiп жарыққа шыққан «Қазақстанның Ресейге қосылуы» кiтабына жағымды пiкiр бiлдiрушiлердiң қатарынан көрiндi [3]. Соңынан ерген даулы шаласы бар автордың кiтабына пiкiр бiлдiрушiлердiң қатарынан белгiлi тарихшылар көрiнбей, әлi ешкiмге белгiсiз Олжас Сүлейменов сынды жаңа жас есiмнiң көрiнуiнiң принциптiк маңызы бар. Қорқыныш жұтқан көңiл күй бұғауынан ең азат зиялылардың жас буын өкiлдерiнiң бiрi О. Сүлейменов болды. Мектепте оқып жүргенде-ақ мақсаты мен мiндетiн өзi үшiн айқындап алған ақын романтикалық арманның жетегiнде құрғақ, қол қусырып жүре берген жоқ. Жүйелi түрде алған бағытында аянбай еңбек ете бердi. Бiреулердiң ақыл кеңестерiн, рұқсат етуi, рұқсат етпеуiн күтiп отырмады. Ол кезде ресми ғылымнан да қайран жоқ едi. Ақынға оның қажетi де болған жоқ. Олжас Сүлейменов бұл iзденiстерiнен өзiне пайда да, ғылыми атақ пен мансап та iздеген емес. Бүгiнгi тiлмен айтқанда жеке басының имиджi туралы ойлаған да жоқ. Қиян кескi тарихи iзденiстерiнiң барысында оның республика мен Одақтағы имиджi өзiнен өзi жасалынып жатты. Ақын өз өлеңдерi жайлы бiреулердiң жағымды пiкiр бiлдiруiн сұраған да емес, олардың барлығы оның еркiнен тыс молынан жазылып жатты. Бұл жағдайлардың барлығы сөз жоқ оның қолын екiншi кезектегi мiндеттерден босатты. Әрбiр өлеңi, әрбiр ғылыми мақаласы жазылған сайын мақсатына мысықтабандап жақындаса, әрбiр кiтабы жарыққа шыққан сайын қарышты қадамдар жасалды. Ол еркiн болды және жұмыс iстей бiлдi. Оның асаулығына ешнәрсе тұсау бола алмады. О. Сүлейменовте бабасынан берiлген мақсатынан басқа ештеңе болған жоқ. Тарихи қуатқа толы О. Сүлейменовтiң нұрлы да таңсық, тегеурiндi поэзиясының толассыз нөсерiнен оның кем-кетiктерiн, тарихи астарын «экстремизмiн» көру мүмкiн болмай қалды. Елуiншi жылдардың аяғы алпысыншы жылдардың басындағы қазақ халқы мен мәдениетiнiң шын жағдайынан, қазақ зиялыларының потенциалдық мүмкiндiгi мен шектеулiлiгiнен мол хабардар ол тоталитаризм жағдайындағы өзiнiң шығармашылығына аса жауапкершiлiкпен қарады. Кеңестiк Қазақстанның жетiстiктерi партиялық құжаттарда, ресми басылымдарда күн сайын марапатталып жатқан нөпiр жағдайындағы оның шығармашылық кредосы тарихи бағытта құралды.

О. Сүлейменовтiң ерен еңбегi сонда, ол өзiнiң жеке тарихи азаматтық сезiмдерi мен ой-талғамдарына қоғамдық сипат пен ұлттық мән-мағына бере алды: «бозбалалық шақтағы «Мен кiммiн?» сұрағына жауап «Осы бiз кiмбiз?» сұрағының негiздерiн бiлуге байланысты» [4, 11 б.]. Әдебиет институтында оқып жүрген мерзiмдегi Б. Слуцкийдiң: «Ақын тек сөз тiркестерiн коллекциялаумен айналыспай, барлық нәрсеге қызығушылық таныту тиiс. 7леңнен басқаға да назар аударыңыз, мұнымен әлемдiк поэзия кедейленiп қалады деп ойламаңыз. 7леңдер сол кезде жазылады. Бiр нүктеге қадалумен шектелсеңiз, музаны үркiтесiз. Ол сұраншақтықты сүймейдi» [4, 10-11 б.] – деген кеңестерi қашан да О. Сүлейменовтiң көкейiнде тұрды. «Мен өзiм үшiн қазақтардың тарихын қалпына келтiре бастадым. Жақын тарихымыздан бастадым. Ленин кiтапханасын игере отырып, белгiсiз тарих беттерiн iздестiрдiм. 1926 жылғы санақ бойынша «қазақтар -– Кеңес одағындағы сан жағынан ең көп түркi халықтарының бiрi – 6 миллион 200 мың адам. 1939 жылы 2 миллионға жуығы ғана қалған. Бұл цифрлардан жүрегiм мұздап қоя бердi. Ұлттық азшылық бақытына ие болу үшiн осыншалықты құн төлеген басқа бiрде бiр халық бар ма екен? 7зiн осыншалықты қорлатып қою үшiн қаншалықты қойдай момақан болу керек едi. Бүкiл дала аштықтан өлгендердiң мәйiтiне толған, ал сол жылдардағы қазақ газеттерi болса, оянған өлкеден көтерiлген жарқын болашақтың таң шапағаты туралы жарыса жазып жатты. Момындық, жағымпаздық пен жанаярлық, қорқақтық өтiрiктiң таңбасы бiздiң жазғыштардың маңдайына күйдiрiлiп басылған, оны әдебиет деп атаудың өзi күнә» [4, 11 б.] – дейдi О. Сүлейменов.

О. Сүлейменовтiң өз халқы тарихының кем-кетiгiн толтыруға кiрiскендiгi жеке құлшынысы жан тебiрентерлiктей. Бұл ақынның iшкi ар-ождан жағдайы. 7зiнiң тақырыбына, ар-ождан жағдайына қоғамдық сипат беру үшiн ақын 60-жылдардың басында айрықша шығармашылық және ұйымдастырушылық белсендiлiк көрсеттi. Ақынның алғашқы өлеңдерiнен-ақ, тарихи патриоттық сарын байқалса, публицистикалық мақалаларында Қазақстанның өткен және қазiргi заман тарихына қатысты көкейтестi мәселелер күн тәртiбiне нақты қойылып отырылды. Әсiресе, 1962-65 жылдары жазылған публицистикалық мақалаларының iшiнен «Қањарманым хақында», «Менiң Шоқаным», «Мұрат Хамраев туралы» және «Игорь полкi туралы жырға» қатысты топтама мақалаларының орны ерекше [5, 89-90 б.]. Бұл мақалаларында ақын қазақ әдебиетi мен тарихына, оның жеке тұлғаларына және түркiславистикаға қатысты соны пiкiрлердi күн тәртiбiне қойды. «Менiң алғашқы мақалаларым мен жас оқырмандарға арналған үндеулерiм, 60-жылдардың басындағы тұңғыш жыр жинақтарым қазақ әдебиетiндегi тарихи тақырыптарға тиым салулардың перделерiн алып тастағандай едi» [6, 128 б.] – дейдi Олжас Сүлейменов.

Қазақ ақындарының шығармашылықтарындағы ең басты кемшiлiк, сырт көзге байқала қоймайтын формалистiк элементтердi дәл көрсете отырып ақын әрiптестерiн өз тақырыбына былай деп қамшылайды. «7леңдердi жасайтын лексикалық образдар емес, ақынның моральдық бейнесi. 7лең техникасын үйренуге болады, оның әдiстерi де белгiлi, азды көптi сөз түйсiгi бар кез келген адам әдеби тiлмен жаза алады. Бiрақ ақиқат шындық мынада: талант дегенiмiз, ең бiрiншi кезекте жеке тақырыбыңның болуы. Ол жоқ болса, ақын да жоқ» [7, 8 б.]. Бұл зиялы үшiн оңай жүк емес, күрделi өнер, кез-келгеннiң қолынан келмесi анық. О. Сүлейменовтiң ойынша, жеке тақырыбыңды табу үшiн құрғақ энтузиазмның болуы жеткiлiксiз, ең бiрiншi кезекте адами ар-намыс, ұлттық қадыр қасиет сезiмiң болуы керек. «Адами ар-намыс сөзсiз қажет. Бұл оянып келе жатқан Азияның басты тақырыбы. Менiң жеке тақырыбым, – дейдi О. Сүлейменов. – Қазақ өлеңдерiне, әлеуметтiк өлеңдерiне формасы мен мазмұнын әлемдiк ететiн ар-намыс қажет. Ар-намыс биiгiнен ғана мен бүкiл адамзатты көре аламын. Бүгiнгi жағдайда адами қадыр қажеттi қалпына келтiру, ұлттық намысты қалпына келтiру жолымен ғана жүрмек» [7, 15 б.]. 1962 жылы шыққан «Нұрлы түндер» кiтабында ақын «Мен көптеген халықтардың тарихын бiлемiн, ендi қазақтардың тарихын бiлгiм келедi. Көшпендiлер бiзге жазба ескерткiштерiн қалдырған жоқ, олардың көштерiнiң маршруттары орыс жылнамаларында қытай энциклопедиялары мен араб барлаушыларының күнделiктерiнде сақталынған. Бiздi көп жұмбақтар күтiп тұр. Болашағымыз – өткен тарихымыздың тоқетерi» [8, 177-178 б.] – деп мәлiмдесе, келесi 1963 жылы «аласартпай тауларды, асқақтатсам даламды» дүниетанымдық тұжырымдамасын ұсынды. 1963 жылы «Жұлдыз» журналында жарияланған «Қањарманым хақында» атты мақаласында «көне замандағы қазақтар» мәселесiне жалтақтамай қарауға шақырды. Ақынды халқының надандық пен қараңғылыққа толы өткенi туралы жалпылама мәлiмдемелер қанағаттандырмайды. Оның ойынша, бұл қағиданы отаршылдардың идеологтары пайдаланып жүр және өзiмiздiң босаңдығымыз, пәстiгiмiз арқылы оларға сылтау тауып берудемiз: – «Менiң ұрпағымның өмiрi өксiкпен, жалынмен жазылған. Оның қадыр қасиеттерi де өз ауқымынан шығып биiк тұр. Жақын арада тыныш орнай қоймас және де жүрек, әдiлеттiлiк алаңындағы барабан дүрсiлiндей соға бермек. Менiң ұрпағым жердiң бұжыр бетiндегi қылшықтай. Бiз үрпиiсiп тұрмыз, бiздiң ұсқынымыз қашып кеткен, ашу-ызаға булығып қап-қара болғанбыз. Бiздiң нұрланып ағаруымызға ұстара мүмкiндiк бермей тұр. Бiз өз халқымызды тарихтан ғана емес, зауыттардан, трамвайлардан, мойынқұм қыстауларынан табудамыз… Батыл бол менiң халқым, есеңдi жiберме. Әркiм, егер ол адам болса, өмiрiнде бiр рет жеңiске жетуi керек қой. Күнделiктi тұрмыста сыпайы бол. Ал ұрыста, ғылымда, жұмыста, бокста ынжық болма. Отан үшiн шайқаста бiздiң Әлия, Мәншук, Бауыржан ынжық болып па едi. 7з ақындарыңның өрлiгiн, тәкәппарлығын сақтай алсаң, сен де ұлысың, менiң қањарманым, менiң халқым» дейдi.

О. Сүлейменов ұлттық қоғамдық пiкiр үшiн көкейтестi мәселелердi баспа және баспасөз беттерiнен ғана емес, мүмкiн боларлық мiнбелерден, ең бiрiншi кезекте Жазушылар Одағының трибуналарынан айтып отырды. 60 жылдардың басында Жазушылар Одағында «тарихи романдар көбейiп кеттi, поэзияда әлеуметтiк сарын азайып бара жатыр» деген мазмұндағы пiкiрлер қисынсыз көп айтылатын. Осындай жағдайда О. Сүлейменовтiң туған дала тарихы тақырыбын қоғамдық пiкiрге белсендiлiкпен таңуы ұлтшылдық туралы күдiк ойларды туғызбауы да мүмкiн еместiн. Осыны меңзегендей 1963 жылы IV Бүкiлодақтық жас ақындар кеңесiнiң шығармашылық семинарында Кеңес поэзиясының ақсақалы Н. Тихонов, О. Сүлейменовтiң ұлттық тарихи дәстүрге арналған өлеңдер жиiлiгi осындай пiкiрлер тудыруы мүмкiн, бiрақ та мүлде олай емес, ол кеңестiк интернационалистiк ақын дей келе: «О. Сүлейменов кеңес поэзиясында бұрын соңды болмаған оқиға, ондай екiншi құбылысты мен бiлмеймiн. Орысша жазатындар бар, бiрақ мұндай құдiреттi бiлмеймiн… Бiздiң ақындар бiр адым алға баса отырып неге артына, өзiнiң тарихына қарайламасқа, артында не бар екенiн көрмеске? О. Сүлейменовтiң орасан зор басымдығы осында… Ол Антей сияқты туған жерiне аяғын тiреп тұрып, серпiледi және алғашқы күштi де содан алып отыр» [9, 262 б.] – деп оның шығармашылық басымдылықтарын басқаларға үлгi қылады. О. Сүлейменовтiң ұлт мәселесiне келгендегi репутациясы 1975 жылға дейiн кiршiксiз болып, отыз жылдық үзiлiстен кейiн осы қалпына қайтып оралды.

1966-1967 жылдардағы ақынның жырлары мен ғылыми мақалалары Қазақстандағы тарихи тақырып мәселесiн көкейтестi ете бердi. О. Сүлейменовтен басқа қазақ жазушыларының көпшiлiгiне қажырлы жеке ғылыми iзденiс жетiспедi, олардың туындыларының деректiк ғылыми базасы әлсiз болды, ең бастысы туындыға дейiнгi сiңiрiлген еңбек көрiнбедi және бергi тарихпен шектелдi. Объективтi түрде мұндай жырлар мен прозалық шығармалардың танымдық қуаты, тартымдылығы әлсiз болды. Мәселе идеологиялық саяси кедергiлерде ғана емес, жазушылардың шығармашылық мүмкiндiктерi мен ғылыми-теориялық әлуетiнде едi. Қазақстан тарихшыларының арасында да орта ғасырлар мен отандық көне заманды зерттеуге ниеттi энтузиастар өте аз болды, өйткенi бұл бағыттағы ресми зерттеулер олардың күнделiктi жеке практиканың мүдделерiне қайшы келдi. Тарихшылардың денi үшiн диссертабельдi зерттеу тақырыптарын алу маңызды болды да азаматтық ұлттық мүдде ұмытылды. Қорғап алып, арманына жеткен күннiң өзiнде де жекеленген энтузиастар аз болды. Оны ұмытпағандардың iшiнде Ә. Марғұлан мен А. Машанов сияқты санаулы ғалымдар ғана болды. О. Сүлейменовтiң алғашқы өлеңдер топтамалары мен зерттеу мақалары 60-70-жылдары белгiлi жазушы редакторлық еткен республикалық «Простор» журналында тұрақты түрде жарияланып тұрды. Нақ осы 60-70жылдары бұл басылым Одақ пен шетел көлемiнде соны материалдары, еркiн ойымен танымал болып «Шуховтың Просторы» атанды. Журналдың ерекше танымал болуында оның белсендi авторларының бiрi О. Сүлейменовтiң ғылыми зерттеу мақалаларының сүбелi үлес қосқаны сөзсiз. «Простор» журналымен рухтас орталықтың «Новый мир» журналының редакторлығынан 1970 жылы А.Т. Твардовский кетуге мәжбүр болды. Публицист-журналист Сергей Баймухаметовтың куәлiк етуiнше «Новый мир» талқандалғаннан кейiн А.Твардовский қайтыс болар алдында: «Ештеңе емес… әлi Шухов бар, әлi «Простор» журналы бар» – деп Қазақстандық журналды медеу тұтқан көрiнедi [19 ]. Бұған қосарымыз, 60-жылдары «Простор» журналында жарық көрген О. Сүлейменовтiң «Игорь полкi туралы жырға» қатысты зерттеулерi Одақтың зерттеушiлер тарапына үлкен сұранысқа ие болды.

Тұлға ретiнде О. Сүлейменовтiң асау мiнезi, iшкi бостандығы, ой еркiндiгiнен туындаған шығармашылық табыстары ең бiрiншi идеалогия хатшыларына емес, бақталас әрiптестерiне ұнамайтын. Онсыз да сақ мемлекеттiк құрылымдардың бақылаушы механизмдерiн арандатып қозғалысқа келтiрушiлер де солар болды. Кеңестiк дәуiрде кез-келген ұжымдағы адамгершiлiк ахуалдi жасайтын сұрқай топтар болып, бұл жүйенiң – ең буынсыз жерiн құрайтын. «Олжас Сүлейменовтiң де мiнезқұлқы, жазғандары жоғарғы орындарға ұнамай жүрдi.Олжастың да оларға ұнайын деген ниетi жоқ едi, – дейдi Б. Тiлегенов. – Жиналыстарда сөйлей қалса, көңiлдегiден шықпай, бiр жаққа бұра тартып, идеалогиялық талаптарға сәйкес келмейтiн қылықтары көзге түсе бередi. Тым еркiн, тiк мiнез, бастықтар алдында кiшiрейе бiлмейтiн тәкәппарлығы тағы бар. Тiптi жүрiс тұрысы, киiм киiсi де ұнамайды. Хатшымыз Олжасты шетелдерге баратын жастар делегациясының тiзiмiнен талай рет алып тастап жүрдi. Оның үстiне жазғандары да ұнай бермейдi. Жоқ жерден Ермак туралы өлең жазып, оны батыр қылып көрсетудiң орнына, отаршыл, қанышер, қарақшы ретiнде көрсетiп, оның бұл «ерлiгiн» қиянат, зорлық зомбылық деп айтқанын хатшы қалай кешiрсiн. Олжас оның қара тiзiмiне iлiгiп қањарына шалдықты» [20, 85 б.].

О. Сүлейменовтiң Қазақстан ғылымында қалыптасқан кеселдi көрiнiстерге қарсы күресi тарихи жазба және материалдық жәдiгерлiктердiң сақталуы және қорғалуы мәселелерiн де қамтиды. Бұл тұрғыдан алғанда 1970 жылдардың басында өткен мәдени ескерткiштердi қорғау қоғамының республикалық съезiнде сөйлеген сөзi айрықша маңызды. Делегаттардың көпшiлiгi республиканың жер – жерлерiндегi мәдени ескерткiштердiң қиратылып жатқандығы туралы жүздеген фактiлер келтiрдi. Ал Олжас Сүлейменов бұған қосымша жығылғанға жұдырық болып табылған мәдени ескерткiштердiң дүмше ғалымдар тарапынан да қиратылып жатқандығы мәселесiн көтердi. Ақын мынандай мысал келтiрдi. 60-жылдары Шардара су қоймасына қазандық дайындалып жатқан кезде көне руна жазулары бар қыш кесте кiрпiшi табылады. Ол республика Ғылым Академиясына жiберiледi. Ғылым докторы атағы бар ғалым оны оқуға тырысады. Оның палеография мен лингвистика туралы бiлiмнiң жеткен жерi сол, оның ойынша жазуда бiрнеше әрiптер жетпей тұр… Ғалым жетпей тұрған әрiптердi қолмен қашап жазып «толықтырады». Ол олма, суретке түсiргенде анық болуы үшiн табиғи жазуларды тағылықпен осы заманғы бояулармен айғыздайды. Сөйтiп өзiнiң ғылыми жарияланымдар тiзiмiне бiр мақала қосады да бүлiнген қыш жазулары бар баға жетпес кiрпiштi лақтырып тастай салады. Осылайша, тарихи жәдiгерлiк ғылым докторы тарапынан тағылықпен жойылып, болашақ зерттеушiлердi зерттеу нысанынан айырады. Бұл ежелгi түрiк жазулары кездескен алғашқы қыш кiрпiштегi кесте едi. Бұған дейiнгi түрiк жазулары – тас, металл, ағаш, сүйек материалдарында кездескен болатын.

Ақын, кеңестiк қуғын-сүргiннен кездейсоқ аман қалған, азамат соғысының куәгерi бұрынғы ақгвардияшыл офицер, биолог, артиллерист, жазушы, пушкинтанушы Николай Алексеиевич Раевскийге де (1894-1988) қартайған шағында қамқор болып, аса құнды тиым салынған қолжазбаларының сақталып қалуына қолғабыс тигiздi. Н.А. Раевский Ресейдегi 1918-1920 жылдардағы азамат соғыстарына тiкелей қатысушы және азамат соғыстарының оқиғаларын шынайы бейнелейтiн «Добровольцы» құжатты повесiнiң авторы. Бүгiнде қолжазбаның деректiк маңызы Ресей мамандары тарапынан да жоғары бағаланып отыр. 1980 жылдардың басында О. Сүлейменов «Раевскийдiң мәселелерiн» Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетiнiң қызметкерi, мамамындығы филолог Олег Иванович Корпухинге тапсырады. О.Сулейменов-О. Корпухиннiң жәрдемiмен қарт жазушыға материалдық тұрмыстық көмек көрсетiлiп, тiптi «Еңбегi сiңген мәдениет қызметкерi» атағы алынып берiледi. Осылайша, Мемлекеттiк Қауiпсiздiк Комитетiнiң (МҚК) кедергiлерiн екеулеп жеңген ақын мен Орталық комитет нұсқаушысы жауапкершiлiктi өз мойындарына алып, бұрынғы ақгвардияшыға және «халық жауына» көмектестi. Сөйтiп, табылуына О. Сүлейменов мұрындық болып, шетел, Ресей мұрағаттарынан табандылықпен iздестiрiлген қолжазбаларды О. Корпухин 1980 жылы Мәскеудiң Қазан революциясы мұрағатынан тапқан едi.

Түйiндей келгенде, 60-70 жж. Қазақ әдебиетi үшiн тарихи тақырып өзектi болды. 1960-1975 жылдары О. Сүлейменовтен басқа да Қазақстан Жазушылары мен ақындары тарихи тақырыптарға барды. Бiрақ олар негiзiнен көркем шығармалар жазу шеңберiнде қалып қойды немесе жақын тарихтан, әрi кеткенде орта ғасырлар тарихынан бастау алды. О. Сүлейменовтiң тарихи тақырыптарға көркемдiк игерумен шектелмей, тарихи ғылыми тереңдiкке ұласып, отандық және әлемдiк тарихтың мыңдаған жылдық қатпарларының ең көкейтестi, ең iргетасты мәселелерiне арналды, сөйтiп Қазақстандағы жалпы ғылыми тарихи ойдың дамуына күштi түрткi болды.