Қорғандардың салынуы мен жерлеу дәстүрлерi
Орталық Қазақстанның кең сахарасын ерте темiр дәуiрiнде пiшiмi жағынан бiртектi, орнықты зират құрылысының үлгiсiн қалдырған тайпалар мекендеген. Сарыарқаның батысы мен шығысын, солтүстiгi мен оңтүстiгiндегi ашық дала мен таулы өңiрлердi қоныстанып, зен жағалауларын жайлап, бұл тайпалар екi түрлi қорған ескерткiштердi тұрғызған. Оның бiрi — тастан немесе топырақ араластырып үйiлсе, екiншiсi — тас, топырақ, сонымен қатар монументальдi құрылыстардан тұрады. Ғылыми әдебиетте бұл қорғандарды онша сәттi қолданылмайтын “мұртты қорғандар” деп атайды. Орталық Қазақстан ңiрiнде орын тепкен зге ескерткiштерге қарағанда “мұртты қорғандар” үлкен зират болып саналмайды. Бiр қорымда к п болса 10-15 қорған орналасқан. Қорғандардың екi түрiнiң арасалмағы бұл қорымдарда бiрдi беске немесе онға шаққандай, яғни 10 кәдiмгi қорғаны бар қорымда, тас қатары (мұрты) бар бiр қорған кездеседi. Әрине, бұл арақатынас Орталық Қазақстанның барлық жерiне тән емес. Екiншi типтi қорғандары бар iрi қорымдар Орталық Қазақ-станның таулы лкесiнiң Ұлытау, Шет, Ақтоғай және Қарқаралы аудандарының жерiнде жиi кездеседi. Осы атал-ған аудандарға iргелес жатқан шеткерi шалғай лкелерде олардың саны бiртiндеп азая бередi.
Жалпы айтқанда, “мұртты қорғандардың” орналасқан аясы анық: батысқа қарай оның шекарасы Ұлытау мен Есiлдiң басын, солтүстiгiнде — Көкшетаудың Шортанды және Бурабай көлдерiн, шығыста — Баянауылдан әрi Шыңғыстауға дейiнгi таулы-қыратты лкенi қамтиды. “Мұртты қорғандардың” оңтүстiк шекарасы — Балқаш көлiнiң солтүстiк атырабы мен Бетпақдалаға тiреледi.
Сонымен қатар, бiз нұсқап отырған меже ескерткiштердiң ең бiр шоғырланған тұсы, бұл жерден тыс лкелерде де осы типтi қорғандар болуы ғажап емес. Мәселен, Едiл бойынан осындай қорған ашылғаны белгiлi. Оңтүстiк Қазақстан мен Жетiсу жерiнде де бiрнеше қорғандар анықталды. Бұл ескерткiштердiң згеше құрылымы — Тасмола мәдениетiн сақ-скиф заманындағы басқа да мәдени үлгiлерiнен ерекше Бөлiп алуға мүмкiндiкөберетiнi белгiлi. Ендi осыған тоқталсақ.
Осы күнi “мұртты қорғандардың” күрделi жерлеу кешенiнiң айғағы екендiгi және оның бiрнеше нұсқадан тұратыны зерттелдi. Ол те көлемдi ортаңғы тас қорғанын және шығысқа қарай немесе қашықтау орналасқан кiшi қорғаннан тұрады. Осы кiшi қорғаннан шығысқа қарай жал болып жалпақтығы — 1,5-2 м және ұзындығы — 20-200 м, кейде одан да к п, екi қатар тас құрылыс жасалған. Тас жал жартылай доға болып созылып, басы мен аяғында д ңгелек қорған тектес тас үйiндiлермен аяқталады. Сонымен, “мұртты қорған” дегенiмiз — үш құрамдас Бөлiктен тұратын, адам жерленген үлкен қорған, аттың қаңқасы және қыш ыдыстар сақталған кiшi қорған және тас жолдар.
Тасмола мәдениетi — сақ-скиф этникалық қауымдастығы туғызған ең көрнектi үлгiлердiң бiрi. Ол мәдениеттiң ең кең тараған жерi далалық лке. Қорғандар, негiөзінен, тастан к терiлген, тұтас ру-тайпалардың қалыптасуымен ғана пайда болса керек. Қорғандардан табылатын бағалы заттар шектеулi. Көбiнесе атәбзелi: ер-тұрман немесе жылқы сүйектерi кездеседi. Жалдың соңындағы кiшкене қорғандарда жанған оттан қалған күл қабаты бар.
Негiзгi қорғанға керек-жарақтарымен бiрге адам жерленген, ал кiшi қорғанда адам жерлейтiн шұңқыр жоқ, бiрақ ол жерден к мiлген аттың қаңқа сүйегiне қоса жекелеген сүйектерi (бас, аяқ сүйектерi), ал шығыс жағына қарай кей жерден екi қыш ыдыс табылып отыр. “Мұртты қорғандардың” мұндай к п тараған түрiнен басқа екiншi бiр түрi де кездеседi. Ол қосарланған қорған. Кiшi қорған шығыс жағында емес Оңтүстiк жағына орналасқан және көлемдерi бiрдей. “Мұртты қорғандардың” тағы бiр түрi — ол кiшi қорған, үлкен қорғанның ең биiк жерiне салынған және бiр үлкен үйiндiнiң астында екi қорған салу дәстүрi де кездеседi.
Қорған үлгiлерi әртүрлi болғанымен, салынған құрылыс Бөлiктерi барлығында бiрдей: адам жерленетiн қорған, ат қаңқасы, не жеке сүйектерi, қыш ыдыстары бар Төменгi қорған және тас қатарлар (мұрттар) мiндеттi түрде шығысқа қарай бағытталған.
Жиналған деректер Орталық Қазақстандағы мiр сүрген ежелгi тайпалардың (б.з.д. VII-III ғғ.) жерлеу ғұрыптарының ерекше болғанын көрсетiп отыр. “Мұртты қорғандарды”, яғни негiзгi үлкен қорған, оған жапсарлас ерекше ғұрыппен салынған құрылысты бiр тұтас кешен деп қарау керек. Тас жолдардың (мұрттардың) салыну ерекшелiктерi әлi де жұмбақ болып отыр.