XX ғасырдағы музыка өнері
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Ресейдің қоғамдық-саяси өмірінде үлкен тарихи өзгерістер орын алады. Ресейдегі қоғамдық қатынастар өзінің ең соңғы стадиясы — капитализмге өтеді. Сонымен қатар Ресей пролетарлық және әлеуметтік революция кезеңінің жаңа беттерін ашып, әлемдегі революциялық қозғалыстың орталығына айналады. Халықтың басыбайлыққа күресін маркстік-лениншіл теориямен қаруланған алдыңғы революциялық класс — пролетариат басқарады. Елдегі наразылық білдірушілердің саны артып, 1905-1907 жылдар оқиғасы «Қазан теңкерісінің актық дайындығы» ретінде өтеді. Елдегі саяси жағдайдың күрт өзгеруі өнердің барлық саласында көрініс табады.
Ғасыр басында шындықты көркем бейнелеудің жаңа түрі — социалистік реализм өмірге келеді. Оның негізін «Ана» (1906) романын жазған М.Горький қалаған еді.
Алайда зиялы қауым өкілдерінің басым бөлігі пролетарлық револцияның мәнін толық түсінбеді. Кейбір жазушылар мен суреткерлер демократтық бағыттарынан тайынбай, елдегі басыбайлыкты әшкерелеп, сыншыл реализм бағытында қалам тартып, жарқын болашаққа деген үміттерін суреттеген. Енді біреулер бұрынғы жүйенің құлайтындығын сезгенімен, болашақтың қандай болатынын білмей, қоғамдық өмір мен оқиғалардан тәуелсіз «таза өнерге» бет бұрады. Көптеген суреткерлер мистикаға да бет бұрады. Елдегі көркем ағымдар мен бағыттардың қалыптасуы осымен түсіндіріледі. Солардың ішінде символизмнің үлес салмағы зор еді. Ресейде бұл ағым XIX ғасырдың 90-жылдарында қалыптасып, көптеген өнер салаларының, соның ішінде музыканың дамуына септігін тигізді. Бұл ағымдардың басты мақсаты қоғамдағы өзгермелі құбылыстарды суреттеудің жаңа әдістерін іздеу еді.
Төңкеріс тақырыбының музыка өнеріндегі көрінісі сол кездегі ел арасына танымал әндерден анық байқалады. Көптеген орыс композиторлары жұмысшы табының күресін өз шығармаларына арқау етпеген. Алайда қоғамда болған ірі оқиғалар халық санасының оянып, шығармаларының идеялық-образдық мазмұнының өзгеруіне себеп болған.
XX ғасырдағы музыка өнері композиторлардың бірнеше буын өкілдерімен танылады. Ғасыр басындағы онжылдықта Римский-Корсакое өзінің соңғы операларын жазады. Балакирев екінші симфониясын, Глинка ескерткішіне арналған кантатасын, сонаталары мен фортепьяноға арналған кішігірім пьесаларын, соңғы романстарын емірге әкеледі. Сонымен бірге Глазунов, Лядов, Танеевтердің көптеген белгілі туындылары пайда болады. Осы жылдары А.Н.Скрябин мен С.В.Рахманинов есімдері орыс музыка өнерінде биік орынға ие болады. Осыларға Н.Х.Метнер мен И.Ф.Стравинский есімдері де қосылады.
Бұл кезеңдегі музыка өнерінен қоғамдағы оқиғаларға деген пессимизм, шындықтан қиялға қарай ауытқу нышандары байқалады. Музыка жанрларының көптеген түрлерінде жаңалықтар мен өзгерістер енеді. Солардың қатарынан С.Рахманинов, С.Прокофьев шығармалары ерекше орын алады.
М.П.Мусоргскийдің речитативтік стильді дамыту барысындағы тәжірибелері де қызықты. Музыкалық театр саласында бірінші орынға опера емес, балет шығады. Бұл реттен Стравинскийдің алғашқы үш балетін атау қажет. Сол сияқты Рахманинов, Скрябин, Мясковский, Прокофьевтердің симфония жанрына қосқан үлестері де қомақты. Осы жылдары фортепьянолық музыка жоғары бағаланып, дамудың биік белесіне көтеріледі. Оның даңқты өкілдері — Скрябин, Рахманинов, Метнер, Прокофьевтар.
XX ғасырдың басында орыс музыка өнерінің алдында күллі әлем бас иді. Шетел композиторларының орыс музыкасына қызығушылығы жыл санап арта түседі. Орыс композиторларының симфониялық шығармалары шетел дирижерларының концерттік бағдарламаларынан жиі орын ала бастайды. Мусоргский, Римский-Корсаков, Чайковский операларының сахналық қойылымдары әлемнің түкпір-түкпірінде жүріп жатады. Сонымен қатар орыс әншілері (Ф.Шаляпин) мен орындаушылары (С.Рахманинов) да елеулі жетістіктерге жетеді.
Бұл кезеңдегі Ресей музыка өнері өзінің биік көркемдік деңгейімен ерекшеленген. Сонымен бірге шығармаларын фортепьянода орындаушылар мен пианистік мектептің негізін қалаған педагогтар пайда болады. Олар — К.Н.Игумнов, А.Б.Гольденвейзер, Л.В.Николаев т.б. Осы жылдары музыкалық білім беретін оқу орындарының саны да арта түсті. Кезінде жабылып қалған Мамонтов операсының орнына Мәскеуде С.И.Зиминнің опералық театры; 1912 жылы Петербургте музыкалық драма театры ашылады. Бұл өнер ордаларының опера, театр өнерінің дамуына қосқан үлес салмағы мол болды.
Концерттік ұйымдардың саны да күн санап артып отырды. А.И.Зилоти, С.А.Кусевицкий дирижерлығымен өнер көрсеткен екі өнер ұжымы музыкалық өмірден өзіндік орын алды. Сол секілді көптеген музыка ұжымдары, білім ордалары халықтың музыкалық сауатын толыктыруға белсене атсалысты. Музыкатану, музыкалық сын және музыкалық зерттеулер де қолға алына бастады. С.Таневтің 1909 жылы жарық көрген контрапункт туралы еңбегі әлемдік музыка теориядағы елеулі жаңалық еді.
ӘЛЕМДІК ӨНЕРТАНУ. Үш томдық 3-т.: Музыка өнері.
Тынысбек Қоңыратбай. — Алматы: Өлке, 2009 ж. — 480 б.