Қыпшақтар арасында “қазақ” сөзінiң пайда болуы
Сонымен бiрге, қазақ этногенеөзінде қыпшақтардың елеулi рөл атқарғанын айрықша атап өткен жөн. “Қазақ” сөзінiң өзі де қыпшақтар мекендеген аймақта шыққан деп есептеуге толық негiз бар. “Қазақ” терминiнiң алғашқы таралу аймағы Шығыс Дештi Қыпшақпен, яғни қазіргi Қазақстан аумағымен байланысты…
…Қазақ атауының күмән тудырмайтын алғашқы рет қолданылуы 1245 жылы Египет мамлюктерi мемлекетiндегi қыпшақтар арасында құрастырылған көне қыпшақ шығармасында (түркi-араБөс здiгi) кездеседi. Онда қазақ с өзіне “еркiн”, “азат адам” деген мағына берiлген. Аталған семан-тика қазақ с өзіне әу баста әлеуметтiк мән берiлiп, оның әке шаруашылығына мұрагер болып қалмаған (түркi қоғамында мiнәрат деп аталған салт бойынша мүлкiнiң негiзгi мұрагерi кенже ұл болады да, үлкендерi жеке шаңырақ көтередi), негiөзінен, өз руын, қоғамын уақытша тастап, соғыс жорықтары арқылы күн көретiн үлкен ұлдарға қарата айтылған деп есептеуге болатынын бiлдiредi. Сондай-ақ қазақ түсiнiгi ХIII ғасырдан да ертерек пайда болған деп болжам жасау да шындықтан алшақ кетпейдi, бiрақ оның дәл хронологиясын дәлелдейтiн нақты дерек жоқ. Дегенмен бұл тұрғыдан келгенде, жазба деректерде жанама мәлiметтер кездеседi.
Қазақтану үдерiсi жалпыға ортақ сатылы сипатта болды. Ол түркi тайпалары арасында да, араБөшығысы қоға-мында (салук) да, Батыс Еуропада (Норвег викингiлерi) да, Русьте (кезбелер) де көрiнiс тапты. Әр жағдайда да термино-логиялық згешелiкөболғанымен осы әлеуметтiк құбылыс-тың түпкi мәнi бар екендiгi байқалады.
Қазақтану үдерiсiнiң уақыты мен қызметiн сипаттайтын қызғылықты деректер Х ғасырдағы араБөгеографы Ибн әл-Факихтың шығармаларында кездеседi. Оғыз ханзадасы Балқық Ибн Жабғыға байланысты сюжеттiң мазмұны былай болып келедi: “Менiң бабаларымның бiрi, — дедi Балқық, — сол кезде патшалық құрып отырған әкесiне ренжiп, Бөлiнiп кетедi. Ол өзіне серiк етiп достары мен жасақтарын, қарақ-шылық (салук) жасауды ұнататын басқаларды да ертiп алды”. Қазақтың осы классикалық сипаттамасы Сырдария-ның Төменгi ағысында оғыз билеушiлерi жабғылар тарихы-мен байланысты, оларды кейбiр анықталған деректер бойынша IХ ғасырға нақты жатқызуға болады. Ибн әл-Факих арабша “салук” терминiнiң оғызша синонимiн келтiр-меген. Бәдәуилерде тайпадан з орнын таба алмай, здерi жеке топ құрып, тонаушылықпен айналысатын адамдарды “салук” деп атаған. Терминдердiң ерекшелiктерiне қарамас-тан, қазақтық институты әртүрлi, бiрақ бiр типтi к шпен-дiлердiң екi қоғамында (оғыз және араб) мағыналық жағы-нан сәйкес екендiгi айқын бiлiнiп тұр.
Осының бәрiне қарағанда, Ибн әл-Факих “қазақ” терминiнiң орнына арабтың “салук” с өзін қолданған деп тұжырымдауға болады. IХ-Х ғасырларда оғыз түркiмен қоғамында қолданылып келген “қазақ” түсiнiгi қыпшақтар арқылы бiзге жетiп отыр. Мұндай тұжырым оғыздар мен қыпшақтардың сан ғасыр бойы этносаяси және этномәдени тұрғыдан тығыз байланыста жатқандығы нәтижесiнде генетикалық, тiл, әлеуметтiк және шаруашылық-мәдени жақындық пайда болғандығы туралы деректен ғана шығып отырған жоқ, сонымен қатар қосымша жазба деректер материалдарынан да кездеседi. ХIII ғасырдағы Қорасан түрiкмендерiнiң антропонимi құрамында “қазақ” терминi кездеседi. “Данишкеде-и Маққұл у Манқұл” кiтапханасын-дағы бiр қолжазбада айқын қолтаңбамен “бұл қолжазбаны Билял бин Жабраил бин Мұхаммед Әли ат-Түрiкмени әл-Қазақи сатып алды, хижраның 660 жылы”, яғни 1262 жыл деп жазылған. Бұл жалқы есiмдегi “әл-Қазақи” с өзін осы түрiкменнiң қандай этникалық топқа жататынын бiлдiретiн с з ретiнде қабылдаған дұрыс. Әл-Қазақи терминiнiң “түрiкмен” этнонимiмен қатар қолданылуы бұл жерде оның Египеттiң қыпшақ-арабөс сөздiгiндегi “қазақ” терминiне әлеуметтiк мағына емес, этникалық сипат берiп тұрғандығын көрсетедi. Бұл есiмде екi бiрдей (ат-Түрiкмени және әл-Қазақи) этникалық сипаттағы с здiң кездесуi ерекше жағдай болып табылмайды. Сол дәуiрдiң жазба еңбектерiнде бiр адамның есiмiнде екi түрлi этнонимдi бiлдiретiн с здердiң кездесуiне мысалдар бар, мәселен, Сайф ад-дин Барлас ат-Татари.
Қарастырылып отырған Билял бин Жабраил ибн Мұхаммед Әли ат-Түркiмени әл-Қазақи жалқы есiмi Қорасан түрiкмендерi арасындағы Шығыс Дештi Қыпшақ-тан шыққан қыпшақ қазақтары кiлiнiң аты болса керек. Түркiмен-Оғыз арасында “әл-Қазақи” деп өзіндiк формасын-дағы термин қолданылмаған, олар бұл терминдi “әл-Қазахи” деп жазар едi, яғни олардың фонетикалық ерекшелiктерiне байланысты “әл-Қазахи” с өзінiң үшiншi буынындағы “қ” әрпi “х” дыбысы болып өзгередi. Хорезм-Қорасан жазбала-рына жататын Рашид ад-дин Раб-и Рашидтың қаламынан шыққан “Вақфнаме” деп аталатын жазбаша құжатта этникалық сипаттағы “қазахлу”, “қазахлар” деген аттардың кездесуiне қарағанда, қазақтар Қорасан аймағында белгiлi бiр топ құраған сияқты.
Назарларыңызға ұсынылып отырған материалдан ХI-ХII ғасырлардағы Дештi Қыпшақты мекендеген Қыпшақ қоғамында “қазақ” деп аталған этникалық топ болғандығы туралы қорытынды жасауға болады. Сонымен қатар Қыпшақ хандығында жеке қыпшақ халқының қалыптасу үдерiсi де жүрiп, оның қорытынды кезеңiн моңғол шапқын-шылығы Бөлiп кеттi. Дегенмен ХI ғасыр мен ХIII ғасырдың бас кеөзінде далалық жерлер мен елдi мекендерi, қалалары бар диқаншылық дамыған сулы алқаптарды мекендеген қыпшақ тайпаларының бiрнеше шаруашылық-мәдени типтер және қоғамдағы өмiр-тұрмыстық бiртұтас жүйесi шеңберiнде бiрлесуi қазақ халқының қалыптасуында аса маңызды кезең болды. ХI-ХII ғасырларда қыпшақ хандығындағы этникалық үдерiстердiң даму негiөзінде қазақ халқының этникалық ұйытқысы қалыптасты.