Қытайдағы императорлық билiк
Қытай сөзi қидан халықтарының атауынан шыққан. Олар 910 жылдан 1125 жылға дейiн Маньчжуриядан Тянь-Шаньға дейiнгi көлемдi аумақта орналасқан Ляо мемлекетiнде өмiр сүрдi. Орыс тiлiне кидань сөзi к ршiлес түркi халықтарынан аздап басқаша түрде китай болып ендi. Ежелгi қытай ойшылдары әлемдi былайша қабылдады: Барлық нәрсенi шексiз д ңгелек аспан жауып тұрады.
Төменде төртбұрышты жер жатса, оның дәл ортасында орталық мемлекет — Қытай тұр. Чжун-го (Орталық мемлекет) дегеннен басқа Қытайды Тянь-ся (Аспан асты елi), Чжун-хуа (Орталық гүлденген мемлекет), Чжун-юань (Орталық жазық),Чжэнь-дань (Шығыс арайы), Тянь-чао (Аспан әулетi) деп, ал қытай билеушiлерiн Тянь-цзы (Аспан ұлы), Хуанди (Ұлы император), Тянь-ван (Аспан императоры) деп жазды. 1644 жылы маньчжур басқыншылары Қытайды жау-лап алғаннан кейiн барлық императорлар маньчжурлардан сайлана бастады. Олар бұрынғы қытай билеушiлерiнiң барлық қасиеттi рәсiмдерiн, белгiлерiн мұра етiп алды. Таққа отырғызылған кезде маньчжур императоры туралы: “Император әлемдi басқару үшiн билiктi аспаннан алды” деп айтатын. Қытайда патшалық құрған әулеттердiң рәмiздiк атаулары болды. Мысалы, 1368 — 1644 жылдары билiк құрған қытай әулетi Мин деп аталды. “Мин” иероглифi айқын, жарқын, саналы дегендi бiлдiредi. Маньчжурлар әулетi (1644 — 1911) Цин деп (“цин” — таза, ашық, мiнсiз) немесе “да-цин” (ұлы Цин) деп аталады. Тұтас әулет қана емес, әр императордың басшылығы арнайы иероглифтермен белгiлендi, олар “бақыт”, “бейбiт”, “бейбiтшiлiк”, “жетiстiк”, “жақсылық” дегендi бiлдiретiн. Қытай тiлiнде “няньхао” деп аталатын бұл ұранс здер бүкiл елге әрi монархтың жеке зiне жақсы тiлек айту үшiн алынған едi. 41 Қытай күнтiзбесiнде жыл санау 1911 жылға дейiн (яғни маньчжурлар әулетi құрылғанға дейiн) императордың таққа отырған жылынан бастап, оның билiгi аяқталғанға дейiн жүргiзiлетiн.
Еуропалық жыл санаумен салыстыру үшiн үш маньчжур императорының билiк құрған жылдарын келтiремiз. Ресми құжаттарда: “Сяньфэн басшылығының бiрiншi жылында” (яғни 1851 жыл); “Тунчжи басшылығының бiрiншi жылында (яғни 1862 жыл); “Гуансюй басшылығының бiрiншi жылында” (яғни, 1875 жыл) деп жазылатын. Қытайдағы феодалдық монархия құрылғаннан кейiн жалпыеуропалық жыл санау (Григориандық күнтiзбе) ресми түрде қабылданды, бiрақ оның басы б.з. 1 жылы емес, 1911 жыл қабылданды. Жылдар былай белгiлендi: “Қытай Республикасының 10 жылдығы”, яғни 1921 жыл (1911 ө 10 = 1921). Императордың, әдетте, үш аты болатын: жеке аты, әулеттiк және храмдық аты. Аспан баласының “қасиеттiлiгiне” байланысты оның атын әңгiме үстiнде айтуға тыйым салынды, ал жазуда ол әдеттегi иероглифтерден басқаша белгiлендi.
Егер Қытай билеушiсiн к зi тiрiсiнде басқару ұран с зiнiң атауымен (нянь-хао) атаса, лгеннен кейiн оны храмдық атымен (мяо-хао) атайтын, осы атпен ол Қытай тарихында қалатын. Мысалы, 1851 және 1861 жылдар аралығында елдi И Чжу деген император биледi, бiрақ оны басқару ұран сөзi бойынша Сяньфэн деп атады. 1875—1908 жылдары Цзай-тянь деген император тақта отырды, оны басқару ұран сөзi бойынша Гуансюй деп атады. Феодалдық Қытайда таққа отыру мұрасы тек әке жағынан берiлдi: патшалық етушi монарх з ұлдарының iшiнен зiне мұрагер таңдады. Бiрақ тақтың мұрагерi алдын ала жарияланбайтын және мiндеттi түрде үйдегi үлкен ұл болмайтын. Мысалы, Шуньчжи (1638—1661) — тоғызыншы бала, Канси (1654—1722) — үшiншi бала, Юнчжэн (1678— 1735) — т ртiншi бала, Цзяцин (1760 —1820) — он бесiншi, Даогуан (1782—1856) — екiншi бала едi. Сидихменов В.Я. Маньчжурские правители Китая. М., 1985. С. 11—13. Цинь әулетi кезiнде мынадай билеушi әулеттер болды: (атаулардың аудармасы, кейбiрi шартты түрде алынған) 42 Шуньчжи — жағымды басқару; Канси — гүлденген және нұр сәулелi; Юнчжэн — үйлесiмдi және әдiлеттi; Дяньлун — мызғымайтын, тамаша; Цзяцин — ғажап, қуанышты; Даогуан — мақсатты және керемет; Сяньфэн — жаппай молшылық; Тунчжи — жалпы басқару; Гуансюй — керемет мұра; Сюаньтун — жалпы бiрiгу. ХVII ғасырда Қытайды маньчжурлар жаулап алды да, циндiк әулет императоры маньчжурдан болды. Қытайдың жазба және ауызекi тiлiн олар түгелге жуық iс жүзiнде қабылдады.
Цинь әулетi құрылғанға дейiн маньчжур тiлi император тiлi деп саналғанымен де, ол зi, әдетте, қытай тiлiн қолданатын. Тақ мұрагерлiгi феодалдық Қытайда тек әке жағынан берiлетiн. Император мұрагердi зi таңдайтын, бiрақ бiрiншi туғандар құқығы есепке алынып, әдетте, тұңғыш бала мұрагер болатын. Әйел адамның таққа ие болуға құқығы жоқ, бiрақ регент1 бола алатын. Жаңа император з алдындағы билеушiнi құрмет тұтып, оның рухына табынуға тиiс болатын. Императордың таққа отыруы кезiнде “аса қайырымды манифест” оқылатын, онда жаңа Аспан ұлы зiне дейiнгi монархтар жатқан зираттар басында, Конфуцийдiң2 Отанында құрбандық шалуға бұйрық беретiн: провинциялық билеушiлерге тау мен зен рухтарының құрметiне салынған храмдарды ж ндеудi тапсырды, перзенттiк парызын теген адамдарға, әйелi лген соң үйленбеген ер адамға, күйеуiнiң рухына адал жесiр әйелдерге сыйлық берiлетiн. Император жердiң әмiршiсi болып саналатын.
Ал жердiң символдық түсi сары болғандықтан, бұл түс императордың түсi деп есептелдi. “Ди” (император) иероглифiне “хуан” иероглифiн (ұлы, керемет, әдемi) қосатын, сонда “хуанди” деген тiркес пайда болады, бұлай деп, әдетте, орталық мемлекет билеушiлерiн атайтын. 1 Регент — монарх орнында елдi уақытша басқарып тұрушы. 2 Конфуций (Кун Фу Цзы б.з.д. 551— 479) — тарихта болғандығы анықталған бiрiншi қытай философы, конфуцийлiк философияның негiзiн қалаушы. 43 Императордан және оның отбасы мүшелерiнен басқа ешкiм сары түстi киiм киюге құқығы жоқ едi. Император қолданатын және оның айналасындағы заттардың бәрi сары түстi болып, оның iшiнде, император сарайының шатыры мен қабырғасындағы қыш та (черепица) сары болатын.
Соңғы маньчжур императоры Пу И бұл дәстүр туралы з естелiгiнде былай жазады: “Балалық шағымды еске алған сайын, к з алдыма сары тұман орнайды, шатырдағы жалтыраған қыш — сары, паланкин (зембiл) — сары, орындықтардағы т сенiш — сары, киiм, б ркiмнiң астары, белбеу, фарфор ыдыстар, перде, әйнек — бәрi де сары түстi. Жекеменшiк құқығында саналатын “жарқыраған сары түс бала кезiмнен менiң жанымды зiмнiң керемет ерекше екенiме сендiретiн; мен зiмдi басқаларға ұқсамайтын ғажап адаммын деп санайтынмын”*. Император билiгiнiң рәмiзi — мифтiк құбыжық — айдањар (лун) — қытай мемлекетiнiң зiндiк эмблемасы едi. Мемлекеттiк елтаңбада т рт аяғы бар, әр аяғында бес тырнағы бар айдаһар белгiленген.
Адамдар айдањардың құдiреттiлiгiне сенетiн, Қытай билеушiлерi оны өз үстемдiгiн бекiту үшiн сенiмдi пайдаланатын. Қол астындағыларды қорқынышта ұстау үшiн Орталық империяның билеушiлерi осы мифтiк бейненiң қасиеттерiн здерiне таңды. Император туралы: оның бетi айдањардың бетi, к зi, қолдары айдањардың к зi мен қолдары, оның балалары айдањардың ұрпағы, оның тағы айдањардың орны деп аталатын. Император қолданған мүлiкте, киiмдерде — барлық жерде айдањар бейнесiн к руге болатын едi. Император әйелiнiң эмблемасы береке-байлықты бейнелейтiн мифтiк жұмақ құсы болса, император м рiн бағалы тас нефриттен, оның балаларының м рiн алтыннан, жоғарғы шенеунiктердiң м рi күмiстен, т менгi шенеунiктердiң м рi қорғасын немесе мыстан жасалатын.