1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс сабақ жоспары

Сабақтың мақсаты. Бiлiмдiлiк: оқушылардың 1916 жылғы ұлтазаттық қозғалысының тарихи мәнiн түсiнуiне көмектесу. Әбден 16 титығына жеткен, елдiгiнен айырылуға азақ қалған, барар жер, басар тауы жоқ күн туған соң амалсыздан алысуға бел байлаған халық тарихта жиi кездесе бермейдi. Сондықтан бұл оқиға бiрегей ерлiктiң ерекше көрiнiсi екендiгiн оқушыларға жете түсiндiру керек. Көтерiлiстiң халықтық мәнiн ашу. Тәрбиелiк: оқушыларды ерлiкке, елiн, жерiн, туған Отанын сүюге тәрбиелеу. Дағдылар. Көрнекi құралдар және пайдаланылатын қосымша құралдар: сызба, кесте, қосымша газет материалы, карта. “Амангелдi сарбаздары” деген диафильмнен көрiнiс. Қосымша әдебиеттер: С. Асфендияровтың “1916 жылғы ұлтазаттық қозғалыс”; Жамбыл Жабаевтың 1916 жылғы ұлтазаттық қозғалысқа арналған “Зiлдi бұйрық” өлеңi; Иса Дәукебаевтың “Бекболат батыр” поэмасы; Мұхтар Әуезовтiң “Қилы заман” хикаяты; Сәбит Мұқановтың “өмiр мектебi” өмiрбаяндық романы; Н. Байғаниннiң “Амангелдi туралы жыры”. Суреттер: К. Титановтың “Амангелдi сарбаздары”; Ә. Қастеевтiң “Амангелдi” полотнолары.

Буклеттер, естелiктер, саяхат карталары, синхронды кесте; оқушылардың рефераттары. Сабақтың типi: аралас сабақ. Сабақтың әдiстерi: а) мазмұндау, талдау, жазба жұмыстары, оқушылар реферат жазып әкелiп қорғайды; ә) көптеген тарихи фактiлер дәптерге түседi; б) қойылым қою; в) қорытындылау, бекiту. Базалық бiлiм: Сырым Датұлы бастаған Кiшi жүз қазақтарының патша отаршыларына қарсы күресi; Жанқожа батыр бастаған көтерiлiс, Исатай, Махамбет бастаған 1836— 1838 жылдардағы көтерiлiс; Есет батыр, Кенесары Қасымұлы бастаған ұлтазаттық көтерiлiсi осы сабақты түсiндiруге қажеттi базалық бiлiм болып табылады. Сабақтың барысы. 1) Оқушылармен сұрақжауап формасында әңгiмелесу. 2) Сахналық қойылым қою. С ұ р а қ т а р 1. “Қазақ” газетiнде Әлихан Бөкейхановтың қандай мақаласы жарыққа шықты, онда не айтылды? 2. Түркiстан генералгубернаторы көтерiлiс кезiнде өлке қазақтарына қандай қысым жасады? 17 3. 1907—1912 жылдарда Қазақстанға қоныс аударып келген қоныстанушылар көтерiлiске қандай көзқараста болды? 4. Жетiсуда, Торғайда көтерiлiсшiлер қандай күшке айналды?

5. Көтерiлiстiң жеңiлу себептерi қандай? Толық жауап алғаннан кейiн мұғалiм бiр оқушыдан Жамбылдың “Зiлдi бұйрық” өлеңi қандай тақырыпқа арналып жазылғанын сұрайды. 1оқушы: “Пристав келiп қалды бала сұрап, Ел жатыр бермеймiз деп қойдай шулап. …“Қырса да, баламызды бермеймiз”, — деп Тайсалмай әкешеше жатыр сұлап”. Осыдан кейiн шағын қойылым көрсетiледi. Сахнаға бiрнеше ақсақал шығады. Құрманғазының “Сарыарқа” күйi баяу естiлiп тұрады. Жүргiзушi Иса Дәукебаевтың “Бекболат” поэмасынан үзiндi оқиды: “16шы жылында, 26шы маусымда, Даланы қара түн басты, Найзағай ойнап, от шашты. Жарлығы шығып патшаның Ел сандалды, ер састы. Ежелгi кек оянып, Көтерiлiп жұрт дуласты”. 2оқушы: “Әуелi жекежеке ауылдардан басталып, бұл көтерiлiс көп ұзамай Қазақстанды түгелге жуық қамтыды. Оған ауыл кедейлерi, шаруалар да, қолөнершiлер де, өндiрiс орнындағылар да қатысты”. Жүргiзушi: “Ақсақал, сiздi осы көтерiлiске қатысты, соны өз көзiмен көрдi дейдi. Сол туралы қысқаша айтып берсеңiз”. Сол оқиғаға қатысқандардың бiрiнiң туысы рөлiндегi оқушы: — Жарайды, қарағым, айтсам айтайын. …Бұл 1916 жыл. 13 болыстың азаматтары Торғайға жиналды. Мен де келдiм. Күн көтерiлдi. Сәске болды. 3оқушы: (Патшаның генералгубернаторы, қасында бiр топ жазалаушы отряды бар. Жиналған топтың алдына шығып): — Ақ патшаның әмiрiн естiген боларсыңдар. Бұйрықты екi етпеңдер. Жараулы аттарыңды, арбаларыңды, адамдарыңды даярлаңдар! — деп зiлденедi. 18 Жүргiзушi: “Көпке дейiн ешкiм тiс жарып ештеңе демейдi”. Амангелдi Иманов рөлiндегi оқушы: “Патша жарлығын орындамаймыз! — дедi. — Халық шешiмi — осы, майдандағы қара жұмысқа адам бермеймiз (көтерiңкi дауыспен)!” Жүргiзушi: “Осы жиыннан кейiнақ ел жiгiттерi патша өкiметiне қарсы күресуге бел байлады. Бiрнеше мың сарбаздар “Құмкешу” деген жерге жиналды. Олар бiрауыздан Амангелдiнi қолбасшымыз деп таныды. Топтопқа бөлiнiп, патша әскерiмен болатын алдағы айқасқа әзiрлендi”. 4оқушы: “Алдымен ұсталар iрiктелдi. Көрiк басып, болат темiрдi балқытушылардың қатары көбейдi. Күнiтүнi айбалта, қылыш пен мылтық соғып жатырмыз. Iшiмiзде зауыттан келiп қосылған жiгiттер де бар. Олар ұсталық iске шебер. Амангелдi бiздiң арамызға жиi келедi. Қазандағы суға салынған қылыштарды алып, жүзiн көредi. Бiр күнi Қостанайдан жазалаушы отряд шықты.

Сарбаздар үш топқа бөлiнiп, жазалаушыларды жасырын қарсы алды. Айқас басталды. Айбалтамен қаруланған бiр топ қыр қазақтары алдыартына қарамай тура шапты, талайы оққа ұшты. Солақ екен сарбаздардың сағы сынып, бойларын үрей биледi”. Осы сәтте арғымағын ойнақтатып Амангелдi шықты. Амангелдi рөлiндегi оқушы: “Жiгiттер, жолбарыстай жүректерiң, арыстандай айбаттарың қайда? Қойыңдар атты тұстұстан!” Қарулы жау мұндай ерлiктi күтпеген екен, қорқып, сасқандарынан қаруларын тастап тұра қашты. 5оқушы: “Көтерiлiс барысында Амангелдi Иманов тамаша қолбасшы, аса қабiлеттi ұйымдастырушы екенiн көрсеттi. Зеңбiрек, пулеметпен қаруланған патша әскерiне қарсы қылышпен, сойылмен қаруланған сарбаздар ерлiкпен шайқасты. Амангелдi ұрысты түрлi тәсiлдермен ұйымдастырды. Патша әскерi жүретiн жолдың тұстұсынан мергендер ат қойып, жазалаушы отрядтың офицерi мен жолбасшыларын атып түсiрiп, оларды басшысыз қалдырды. Ендi бiрде жазалаушы отрядтың үстiне жанжақтан жылқыларды қуып әкелiп, дұшпанның астанкестенiн шығарды. Оларды шаңға тұншықтырып, сарбаздар бiрнеше рет жеңiске жеттi”. 19 Жүргiзушi: “Патшаның жазалаушы отряды көтерiлiске қатысқандарды, әсiресе көтерiлiстiң басшыларын қатаң жазалады. Оларды қолға түскен жерде атып кеттi, дарға асты, бiрақ көтерiлiс басшылары дұшпанға бас имедi. өздерiн нағыз ерлерше ұстады”. Жетiсу облысындағы көтерiлiс басшыларының бiрi Бекболат Әшекеев қолға түседi. Бекболат рөлiндегi оқушы: “Үшiншi сөзге салдың осыменен, өлтiргелi жатырсың шошып менен. Сен итке қысқа жауап қылмадым ба, Қайтақайта сұрайсың несiн менен? Мен бұрынғы сөзiмнен қайта алмаймын, Жаннан қорқып, басымды тарта алмаймын…” Жүргiзушi: “Жазалаушы әскер көтерiлiс болған барлық жерде де бейбiт халықты қырғынға ұшыратты. Жазалаудан қорыққан мыңдаған отбасы туыпөскен жерiн тастап, шетелдерге көшiп кетуге мәжбүр болды”. Қойылым аяқталған соң оқушыларға картамен жұмыс тапсырылады. Ендi мәтiнмен жұмыс жүргiзiлiп, “Көп нүктенiң орнын толтыр!” деген тапсырма берiледi.

Мысалы, 1916 жылғы шiлдедегi жағдай туралы мәлiметтер мынадай: 8 шiлде: Орал … ; 12 шiлде: Қостанай уезiнiң … өлтiрiлдi. Отбасылар бойынша жасаған тiзiммен қолға түсiрiлген кеңесшi … , 14 шiлде: Зайсан уезi қазақтарының Қытайға жаппай көшуi көбейiп, … мұнша адам өлтiрiлдi. Көтерiлiстi басу үшiн патша өкiметiнiң генералгубернаторлары Куропаткин мен Фольбаум қандай шаралар қолданды? ТNмендегi мәлiметтер бойынша сызба сызыңдар. 1. Көтерiлiс ең күштi болған аймақтарды қоңырмен бояңдар. 2. Қобалжу болған жердi басқа түспен бояп көрсетiңдер. 3. Қозғалыс басшылары кiмдер болды? Сардар Амангелдiнiң серiгi, атақты мерген Кейкi батыр жасағының ержүрек жiгiттерiнiң шабуылдары жазалаушылардың зәресiн ұшырды. Амангелдi сарбаздарының Татыр, Шошқалы қопа, ДоғалҮрпек, Күйiкқопа түбiндегi ерлiк iстерi жөнiнде реферат жазуды тапсыруға болады. 20 Патша өкiметi көтерiлiсшiлерден аяусыз кек алды. Патша отрядының халықты жазалауда қандай тәсiлдер пайдаланғанын оқып шығып, жоспар жасап, мәтiнге тақырып қою жұмысы тапсырылады.

Мұғалiм бұрын тарихта айтылмай келген “Албандар көтерiлiсi” туралы не бiлесiң? Осы көтерiлiс туралы М.Әуезов қандай шығарма жазды? деген сұраққа оқушылардан толық жауап алады. Бекiту кезiнде оқушылар сценарийiн Ғ.Мүсiрепов пен Б.Майлин жазған “Амангелдi” кинофильмiнен алған әсерлерiн сөз етедi. 6оқушы: “Ел үшiн еңбек етсең, халқың сүймек, Бiз үшiн отқа, суға түсiп жүр деп. Ер өлсе де ерлiгiн ел өлтiрмес, Неше мың жыл өтсе де тарих бiлмек”, — деп ержүрек батырлардың есiмдерi ұмытылмайтындығын айтып, сабақты қорытындылайды. Қорытынды: 1916 жылғы ұлтазаттық қозғалысы жеңiлiске ұшыраса да, оның аса зор тарихи маңызы болды. Халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған, елiн, жерiн сүйген Амангелдi, Бекболат тәрiздi қањарман, ержүрек батырларды шығарды. Қазақ халқының кiм екенiн дүниежүзiне таныта бiлдi. Халқын сүйген қас батырлардан үлгi алған Бауыржан, Төлеген, Рақымжан, қазақтың қос жұлдызы Мәншүк, Әлия, т.б. батырлар шықты. 1986 жылғы желтоқсанда Қайраттың: Қазақ деген затым бар, Қайрат деген атым бар. Жиырма бiрде жасым бар, Күнәдан таза басым бар. Бозторғайдай жаным бар, Қасқалдақтай қаным бар. “Еркек тоқты құрбандық”, Атам десең атыңдар! — деп өлiмдi қасқая қарап қарсы алуы осыған дәлел емес пе? Үйге: § 34. Көтерiлiс басшылары туралы шығарма жазу.