1920-1930 жылдардағы қоғамдық саяси өмiр
Сабақтың мақсаты. Бiлiмдiлiк: сталинизмнiң орнығуы, жазалау шаралары туралы мәлімет. Халық қасiретi. Қазақстан — лагерьлер өлкесi. Кеңес Одағы кезiнде Қазақстанда салынған еңбекпен түзеу лагерьлерiнiң тарихына шолу жасау.
Дамытушылық: оқушылардың шығармашылықпен iздену арқылы олардың философиялық ойлау қабiлетiн жетiлдiру, өз ойларын жеткiзудегi сөйлеу мәдениетiн қалыптастыру;
Тәрбиелiк: оқушылардың отаншылдық сезiмiн арттыра отырып, қиындыққа төзе бiлiп, болашаққа деген сенiмдерiн жоғалтпауға тәрбиелеу.
Сабақтың типi: конференция сабақ, топпен жұмыс. Конференциялық сабақтың әдiсi: ауызша баяндау, сұрақжауап, пәнаралық байланыстар. Көрнекi құралдар: Қазақстанның картасы, ҚарЛАГ картасы; кiтаптар көрмесi; буклеттер: Т.Рысқұлов, С.Сейфуллин, М.Жұмабаев. Қолданылған әдебиеттер тiзiмi: 1) Омарбеков Т. 1920-1930 жж. Қазақстан қасiретi, Алматы, 1997 ж. 2) Тасымбеков А. Жан даусы. “Алжир” архипелаг. Алматы, 1997 ж. 3) Қазақ Ұлттық энциклопедиясы, 1-10томдар. Конференциялық сабақтың жүру барысы, жоспары: а) Қазақстанның 30жылдардағы қоғамдықсаяси өмiрi; ә) әкiмшiләмiршiл басқару жүйесiнiң қалыптасуы; б) сталиндiк жазалау шаралары және оның салдары; в) Қазақстан — лагерьлер өлкесi; г) жаппай сталиндiк террордың құрбаны болған ұлт зиялылары; д) еңбекпен түзеу лагерiндегi тұтқындардың тыныстiршiлiктерi туралы естелiктер.
Мұғалiмнiң кiрiспе сөзi: 1930 жылға қарай елдiң барлық жерiнде социалистiк қатынастар орнады. Жер, фабрика, заводтар, ұжымшарлар мен кеңшарлар мемлекет меншiгiне өттi. өндiрiс құралжабдықтарына қоғамдық меншiк орнықты. Елде 1936 ж. 5 желтоқсанда Кеңестердiң Жалпыодақтың VI төтенше 58 съезiнде жаңа сталиндiк Конституция қабылдады.
Ол бойынша КСРОда бюрократиялық орталықтандыру орнықты. Социализм тоталитарлық қазармалық сипат алды. Елде сталиндiк саясат жүзеге асты. Жазалау органдарының қызметi күшейтiлдi. Осылайша, жеке адам құқығы аяққа басылып, пiкiр айтқан, ұсыныс жасаған адам “халық жауы” қатарына жатқызылып жазаланды. Сталиндiк қуғынсүргiн — “геноцид саясаты” осылай басталды. Оның кезеңдерiн былай топтастыруға болады: I кезең — 1929-1933 жж. II кезең — 1937-1938 жж. III кезең — 1947-1953 жж. Келесi сөз оқушылар топтарына берiледi: I топ: Әкiмшiләмiршiл басқару жүйесiндегi жаппай қуғындау саясатын жүргiзген саяси тұлғалар кiмдер? Ф. И. Голощекин 1925-1933 жж. БК(б)П Қазақ өлкелiк комитетiнiң I хатшысы болды. Ол билiк жүргiзген кезеңдерде: 1) Көрнектi қазақ қайраткерлерiн “ұлтшыл уклонистер” қатарына жатқызып, 1926 жылы елден кетiрдi. 2) 1927 жылы “Кiшi қазан” идеясын ойлап тауып, ауылдарда ашық түрде Азамат соғысын жүргiздi. 3) 1928 жылы қазақтардың малмүлiктерiн тәркiлеп, жер аудару туралы қаулы қабылдатты, оны жүзеге асыра бастады. 4) Қазақстанда 1929 жылдан бастап алаш қайраткерлерiне саяси қуғынсүргiн басталды.
II топ. Сталинизмнiң идеологиялық аппараты халықтардың тарихын жоюға бағытталуы және сталиндiк қанды террордың орнығуы. 1930-1938 жылдардағы сталиндiк қанды террорды жүргiзгендер: орталықтан И.Сталин, Л.Берия, Л. Каганович, В.Молотов, т.б. болса, ал Қазақстанда Ф.Голощекин, Г. Рошаль, I. Құрамысов қатысқан Үштiктiң саяси Басқармасы (ОГПУ) құрылды, Үштiктiң хаттамалары жабық мәжiлiстерде қаралып, атуға лагерьлерге жiберу туралы шешiм шығарылды.
Қанды террорды мемлекет саясатына айналдырған тұлғалар жүргiзген геноцид саясаты тарих бетiне түскен ақтаңдақтар болды. 59 III топ. Қанды террордың соңы немен аяқталды? Қазақстан лагерьлер өлкесiне айналды. Ұлт зиялыларының көрнектi өкiлдерiн қырыпжойды, олардың жары мен балалары осы саясат құрбанына айналды, кейбiр аман қалғандары елден қашуға мәжбүр болды. Жазалау шаралары сталиндiктоталитарлық режiмге сын көзбен қарап, өз ойларын, пiкiрлерiн ашық бiлдiрген адамдарға қолданылды. Елде жаппай жазалау шаралары жүзеге асырылды, қазақтың ұлт зиялылары қатты зардап шектi. Олар: Т.Рысқұлов, Н. Нұрмақов, С. Қожанов, Ж. Мыңбаев, С. Сәдуақов, Ж. Сұлтанбеков, С. Меңдешов, О. Жандосов, Т. Жүргенов, т.б. Ескерту. Сонымен қатар оқушылар олардың қызметi, өмiрi және отбасы туралы қосымша мәлiметтердi интерактивтi тақтаны пайдаланып, слайд арқылы және қосымша әдебиеттердi пайдаланып түсiндiрдi. IV топ. Осы жазалау шараларын жүзеге асыру үшiн Қазақстанда лагерьлер жүйесi құрылды. Олар: 1) 1930 жылы ҚарЛАГ лагерi ұйымдастырылды.
Онда деректер бойынша 1930-1958 жылдар аралығындағы 28 жыл iшiнде 999 мың адамдар болған. 2) КСРО бойынша 953 лагерь болса, оның 11i Қазақстанда ҚарЛАГ, АЛЖИР, Степлаг, Песчанный, ҚамысЛАГ, АқтNбе, Жезқазған, т.б. құрылды. Сұрақ: Әйелдердi тұтқындайтын аты шулы еңбекпен түзеу лагерi қандай болды? 1937-1953 жылы Ақмола облысындағы АЛЖИР лагерiнде 30 мыңдай әйелдер тұтқында болған. Лагерь 3 га жердi алып жатты. Әйелдер лагерiнде 1507ден астам нәрестелер дүниеге келiп, олардың көпшiлiгi аштық пен суықтың құрбаны болған. Онда болған атақты адамдардың жырлары туралы “Арманда кеткен аналар” туралы эссешығармалар оқылады (оқушылар жекежеке тоқталады). Мұғалiмнiң қорытынды сөз: 1938 жылы Алматыдағы НКВД түрмесiнде атылған азаматтар жасырын түрде Боралдайдағы Қандысайға апарып жерленген.
Сталиндiк тоталитарлық жүйенiң салдарынан қазақ халқы өздерiнiң ең асыл еразаматтарынан айырылды. Бiрақ бiз оларды ешқашан ұмытпаймыз. Балалар, 1989 жылы академик М.Қозыбаевтың төрағалық етуiмен құрылған “Әдiлет қоғамы” қазақтың маңдай 60 алды азаматтарының жерленген жерiн тапты. Алматыдан 35 шақырым жердегi Талғар ауданында 2,5 мың адам құрбан болған, солардың 499ының есiмдерi анықталған. Қорыта келгенде, жыл сайын 31 мамырда сталиндiк қуғынсүргiнге ұшыраған азаматтарды еске алу күнi аталып өтiледi. Алматы мен Астана қалаларында 1930-1940 жылдары қуғынға ұшыраған азаматтарға арналған ескерткiш қойылды. Халық үшiн басын бәйгеге тiккен боздақтар есiмiн үнемi қастерлеп, олардың рухына бас иемiз, аза тұтып, оларды әрдайым есiмiзде сақтауға тиiспiз.