Сөзжасамдық амал-тәсілдер

Ерекше мағыналы номинативті туынды сөздер туғызу – тарихи, табиғи үдеріс. Сөздің жасалуы тілдік дамудың кепілі, ол үдеріс ұзақ уақыт аралығында қалыптасып, қалың қауымның ой таразысынан өтіп барып қабылданады. Сөзжасамдық үдерістің көне тарихы бар болғандықтан, амал-тәсілдерінің қатарлары мол. Қазақ тіл білімінде сөзжасамның амал-тәсілдері әр түрлі аспектіде бұрын зерделеп жүрсе де, алғаш рет «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты еңбекте жүйеленді [55]. Бұл еңбекте ғалымдар негізгі үш тәсілді атап көрсетеді: синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік) және лексика-семантикалық тәсілдер. Түркітанудағылық зерттеу еңбектерде сөзжасамдық тәсілдерді бөлуде бірізділік қалыптаса қоймағанын ескерсек, бұл бөліністің де ғылыми тұрақталмағанын айту керек.

Тілдің дамуында этимон түбірлердің өзгеруі, мағынаның жіктелуі, дыбыстардың тектес және әр тектес сәйкестіктерінің дараланумен байланысты болған. Сөз мағынасының семантикалық дамуы, синонимдік, антонимдік мәндердің пайда болуы, дауысты және дауыссыз дыбыстардың жіктелуімен сәйкес жүрген. Демек сөзжасамның көне тәсілдерінің бірі – фонетика-семантикалық тәсіл болған деп есептеуге толық негіз бар.

Сөздің етістік немесе есім болып бөлінуі, олардың категориялық тұлғаларының шығуымен тығыз байланысты, әрі бұл жіктеліс сөздің ішкі семантикалық дамуынан келіп шығады. Атаудың ішкі мағынасы әуелде кең әрі күрделі, тұлғалық жағынан өзгеріске түспей-ақ түбірдің немесе негіздің заттық, сындық, болмаса, қимылдық мағына бере алу қабілеті түркілік түбірлерге тән феномендік қасиет. Мұндай түбірлердің мағыналық дамуы конверсиялық жолмен туынды сөз жасауға себеп болады. Тіл білімінде транспозицияның бір сипатын танытатын бұл тәсілді семантикалық сөзжасам тәсілі дейміз. Семантикалық сөзжасам тәсілін лексика- семантикалық деу дәстүрлі грамматика тұрғысынан қабылданғанымен, терімсөз ретінде сөзжасамдық аспектіде туынды сөздің ішкі құрылымына қатысты дәл сипатын таныта алмайды. Себебі, «лексика», «лексема» деген терімсөздер сөздің сыртқы тұлғасын, «семема» таңбаның ішкі мағынасын танытатын терімсөз. Ал семантикалық сөзжасамда сөздің сыртқы тұлғасы еш өзгеріссіз қалады, яғни тілдік бірлік лексема ретінде өз көрінісін өзгертпейді, тек ішкі семалық жүйесі жаңа туынды мағынаға ие болады. Семантикалық сөзжасамның көне тәсілдің бар екенін ілгеріде дәлелдейміз.

Синтетика-семантикалық сөзжасам тәсілі кей лексикалық бірліктердің мағынасын жоғалтып, грамматикалық тұлғаға айналған кезеңінде пайда болды. Бұрынғы лексикалық семаның тек жұрнағын сақтаған тұлғалар сөздің түбірінде немесе негізге жалғанып, әуелгі мағыналық реңнің бөлшегін жалғай алатын қызметке ие болады. Яғни кез келген сөз туғызушы суффикс әуел бастағы лексикалық бірліктен туындап, жаңа сөз тудырушылық қызметке ие болған деп есептеледі. Бұлай деуге суффикстердің сөздік тұлғаға сөз өзгертушілік мағына беруі негіз болады. Синтетика- семантикалық сөзжасам тәсілі деп бөлудің тағы бір себебі, суффикс жалғанғанда түбір не негіздің тұлғасы да, мағынасы да жаңа сипатқа ие болуында.

Тіл дамуы барысында сөз бен сөздің бірігуі, қосарлануы, күрделенуі арқылы туынды мағыналы сөздер қалыптасты. Сөзжасамның мұндай тәсілін аналитика-семантикалық деп атадық. Сөзжасамның аналитика-семантикалық тәсілі қазіргі қазақ тілі деңгейінде жақсы зерттелуде. Зерттеушілер бұл тәсілді аналитикалық деп атап, оның мынадай ішкі түрлерін анықтаған: а] сөз қосым; ә] қосарлау б] тіркестіру в] қысқарту [55, 89-91]. Біздің аналитика-семантикалық деуіміздің мәнісі мынада: аналитика екі негіздің бірігуін, қосарлануын, тіркесуін тұлғалық жағынан сипаттайтын терімсөз болса, семантика – туынды мағынаны айқындау үшін қолданылды. Сонда аналитика- семантикалық сөзжасам тәсілі сөздердің бірігуі, күрделенуі, қосарлануы арқылы жаңа ұғымды бейнелейтін номинативті мағыналы туынды сөз жасайды. Аналитика- семантикалық сөзжасам тәсілінің ішкі сипаты мен сөзжасамдық қалыбы бірігу, қосарлану, тіркесу түрінде болады.

Сөзжасамдық бірігудің нәтижесінде екі толық мағыналы сөз бірігіп, олардың мағыналарының негізінде жаңа номинативті денотаттық және референттік деривация жасалады. Сөздердің бірігуі тілдегі парадигматикалық және синтагматикалық байланыстарға тікелей тәуелді болып валенттілік заңы бойынша жүзеге асады. Сөзжасамдық қосарлану нәтижесінде толық мағыналы екі сөз қосылып туынды жаңа сөз жасайды.

Қос сөздердің мағыналық қырлары лексикологиялық аспектіде зерттелген. Барлық сөз таптарының тіркесуі арқылы жасалған деривациялық туынды сөздер толық зерттелді деуге ертерек. Әсіресе етістіктің тіркесуі нәтижесінде пайда болған туынды сөздерді зерттеу күрделі мәселе болып отыр.

Қазақ тіліндегі сөзжасам тәсілін зерттеген ғалымдар қысқарған сөздерді сөзжасамдық тәсілге жатқызады. Қысқарған сөзді дериватологияның зерттеу нысаны ретінде қарастыру үшін, қысқару негізінде пайда болған туынды сөздер сөзжасамдық шарттарға жауап беруі керек. Ондай шарттар мынадай: — негіз бен сөз тудырушы басқа тұлғалардың болуы; — жаңа туынды мағынаның жасалуы; — туынды мағына мен негіз арасында генетикалық мағыналық байланыстың сақталуы; — сөздікке тізбе сөз болып енуі.

Мұндай шарттарға бірнеше сөздерден тұратын күрделі сөздер жауап бергенімен, қысқарған сөздер туынды сөздердің көрсеткіші бола алмайды. Қысқарған сөздің өзі туынды сөздердің басқы дыбыстарының, кейде буындарының қысқаруы арқылы жасалып, сол мағынаны еш өзгеріссіз таңбалайды. Қысқарған сөздер табиғатын дұрыс тану қажет, қысқартылған дыбыстық таңбалар арқылы екіншілік мағына туындамайды яғни туынды сөз жасалмайды, екіншілік мағына бұл тұлғаның әуелгі сипатында қалады. Қысқару үдерісінде, қысқару үдерісінен кейін сөз мағынасында ешқандай өзгеру болмайды. Айталық ҚазҰУ, ТМД, АҚШ т.с.с. сөздердің мағынасы өзін жасаушы түбірлердің (Америка Құрама Штаттары) мағынасынан еш айырмасы жоқ, бір-біріне тең, барабар екеніне көз жеткізу қиын емес. Америка Құрама Штаттары деген сөз үш сөздің тіркесуі арқылы жаңа референттік мағынаға ие болып деривация үдерісі орындалса, бұл аналитика-семантикалық сөзжасам тәсілінің нәтижесі болады. Ал АҚШ тұлғасы арқылы туынды мағына тумайды, тек сөйлеуде, жазуда экономия жасау мақсатынан туындаған шартты қабылданған қысқарту. Қысқарған сөздер деривациялық үдеріске түспегендіктен, қысқару кезінде жаңа мағыналы туынды сөз жасалмағандықтан, деривация аспектісінен қарастырылмайды. Біздің ойымызша, қысқарған сөздердің туынды мағынасы сөздердің қысқаруы арқылы берілмейді, сөздердің күрделі тіркесі нәтижесінде айқындалады. Қысқарған сөз – тілдік семантикалық бірлік емес, лексемалық таңба ретінде танылуы тиіс.

Сонымен, Қазақ тіл білімінде сөзжасамның сөз тудыру тәсілдері мынадай: 1) фонетика-семантикалық тәсіл; 2) семантикалық (конверсиялық) тәсіл; 3) синтетика-семантикалық тәсіл; 4) аналитика-семантикалық тәсіл. Кей ғалымдар кірме сөздерді сөзжасамның лексикалық тәсілі ретінде қарастырады [57, 280].

Кірме сөздердің кез келген тілге енуінің себебі – бұрын беймәлім болған затты не құбылысты атау қажеттілігі. Олар лексикалық бірлік ретінде толық номинативті мағына беріп, дербес жұмсала алатын тұлға ретінде енеді. Яғни бастапқы атау жасалған тілде сөзжасамдық тәсілмен жасалып, номинативті бірлік ретінде қабылданады. Екінші тілге енген кірме сөздің таңба ретінде «сіңіп», сол тілдің сөзжасамдық қалыбымен түрлене беруі, сөйтіп, әртүрлі сөзжасам тәсілі бойынша екіншілік номинация туғыза алуы заңды құбылыс. Кез келген толық мағыналы, дербес қолданылатын түбір не негіз басқа тілдегі сөзжасамдық үдеріске қатыса алады, сөйтіп жаңа мағыналы туынды сөз жасайды. Бұл туралы Ғ.Е. Жексенбаева «Қазақ тіліндегі кірме сөздердің сөзжасам қызметі» атты еңбегінде толық жазады. Шынында да, автор көрсеткендей: «Кірме сөздердің сөзжасам үдерісіне қатысты тілдегі негізгі заңдылықтардың, атап айтқанда, синтетикалық, аналитикалық, семантикалық тәсілдер мен үлгілердің аясында іске асып отыратынын айту қажет [Қосымша әдеб. 6, 12-13]. Мұндағы зерттеушінің заңдылық деп отырғаны тәсілдер болса керек.

Кірме сөздер тілдегі тәсілдер арқылы сөзжасамдық үдеріске қатысып, негіздеуші сөз немесе негіздеуші тұлға (суффикс) бола алады. Кірме сөздер жеке тілдік сөзжасамдық тәсіл бола алмайды, себебі: · жаңа мағыналы туынды сөз жасайтын жүйелі қалыбы болмайды. · ұғымды таңбалау үшін, дербес сөз ретінде өзге тілден енеді. · кірме сөзден сөз жасау басқа төл сөзжасамдық тәсілдер арқылы орындалады. · кірме сөздер жаңа мағыналы сөз жасау үшін тек материал болады.

Кірме сөздер тілге еніп, әр түрлі қызметте жұмсалу барысында, сол тілдің сөзжасамы арқылы түрленіп, жеке лексикалық бірлік ретінде негіздеуші сөз қызметін атқарады, бірақ өзі сөзжасамның жеке тәсілі бола алмайды. Сөзжасамдық тәсіл болу тек тілдің төл сипатынан туындайтын, кешенді жүйелі құбылысқа тән деп түсінеміз. Бұл орайда біз сөзжасамдық тәсіл мен лексикалық жеке бірліктердің тілдің сөзжасамдық жүйесінде қолданылу жағдайына түсінік беруге тиіспіз. Кірме сөз жеке лексикалық бірлік ретінде тілден-тілге еніп, сол тілдің сөздік құрамына қызмет етеді. Бірақ сөздік қорға ене алмайды. Жеке атау ретінде өзінің сапалық белгілері мен қасиетіне, қызметіне сәйкес басқа жаңа атау жасауға бір сыңар ретінде қатыса алады. Мұндағы кірме сөздің қызметі тек бір денотаттың атауы ретінде екінші зат не құбылыс атауын негіздеуі ғана. Ал сөзжасамдық тәсіл – тілдің тарихи дамуының басты әрі негізгі көзі, оның қалыптасқан қалыбы мен жүйесі бар. Жоғарыда көрсетілген қайсыбір сөзжасамдық тәсілдің де өзіндік ішкі заңдылықтары мен қалыптасқан кешенді жүйесі бар. Кірме сөздерді осындай сипатта танитын болсақ, онда неге кірме сөздерден қашамыз, неге терімсөздерді аударып әуре боламыз деген заңды сұрақ туындары сөзсіз. Сондықтан кірме сөздерді сөздік құрамындағы ерекше тілдік қабат деп ұсынып, түсініп, сөзжасамдық тәсілмен шатастырмау қажет, өйткені сөзжасамдық тәсіл тілдің таза тарихи ішкі заңдылықтары арқылы орындалып, тіл дамуына қызмет етеді.