Антикалық дәуір музыкасы
Ежелгі антикалық дәуір музыкасы Еуропаның музыкалық мәдениетіндегі алғашқы тарихи кезеңді құрайды. Ежелгі дәуір мәдениетінің биік белесі ретінде арғы жердегі грек музыкасы Таяу Шығыс мәдениетімен де тығыз байланысып жатқан құбылыс.
Антикалық мәдениет үлгілерімен салыстырғанда ежелгі грек музыкасы өзге өнер салаларынан бір саты төмен жатады. Себебі әйгілі Гомер жырлары, грек трагедиялары мен архитектура скульптура өнерлерінің жанында музыка өнерінің көркемдік қуаты да, жарқын үлгілері де әлдеқайда төмен әрі аз. Б.з.д. V ғасырдан б.з. ІІІ ғасырына дейін музыка зерттеушілері небәрі 11 музыкалық үлгіні ғана тауып, ғылыми оралымға ендіріп отыр. Еуропа шеңберіндегі алғашқы музыкалық шығарма үлгілері осылар.
Ежелгі грек музыкасы туралы деректерді түрлі жазба мәліметтерден кездестіріп отырамыз. Мысалы, ежелгі грек мифтеріне назар салар болсақ, ұлы музыка өнерпаздары — Орфей, Олимп және Марсий бейнелерін кездестіреміз. Олар музыканың магиялық күш-қуатын марапаттаған. Олимп жайындағы миф Кіші Азиядан хабар береді. Гректердің «Илиада», «Одиссея» сияқты ұлы жырларында да музыка өнері жайлы көптеген мәліметтер сақталған. Ең бастысы, жырдың өзі музыка мақамымен орындалған. «Одиссеяда» ел арасынан шыққан айтушылар (аэдтар) туралы деректер сакталған. Олар елдің қошеметіне ие болған. «Илиада» жырында көбіне тұрмыс-салт жырлары сөз болады, ал жырдың бас кейіпкерлері ән салады, би билейді және лира типтес музыкалық аспапта ойнайды, Грек мифтерінде сыбызғы тектес үрмелі музыкалық аспап (авлос) Азиядан шыққан деп көрсетіледі.
Грек ақын-айтушылары туралы деректерді б.з.д. \/ІІ-VI ғасырлардан көбірек кездестіреміз. Мысалы, Спартадағы ақындар сайысының жеңімпазы Терпандр ақын әрі әнші. Грек мифтері кифар аспабына қосылып ән айтудың осы Спартадан басталғанын айтады, Аэдтер шығармашылығы речитациялық баяндау үлгісінде болса, кифаристер өнері музыкалық әуенге, тіпті аспаптық сүйемелдеуге дейін көтерілген.
Антикалық кезеңдегі музыка өнері саясатпен тығыз байланысты болған. Саясат пен антикалық музыканы бірлестіру афиналық Домон есімімен тығыз байланысты. Осы бағытты Платон дамытып, музыканың нағыз азаматтарды даярлауға тигізер ықпалын сөз еткен. Грек музыкасы туралы мәліметтердің ең елеулісі — этос туралы ілім. Оны Платон бастап, Аристотель дамытып, тереңдете түскен. Платон музыка арқылы жан-жақты дамыған, қайсар да қайратты азаматты тәрбиелеуге болады деп сенген. Ол музыканың әсерін гимнастикамен салыстырып, музыкалық әуен мен ырғақ адамның жан дүниесін қамтып, оны әсемдікке жетелейді деген.
Ән несімен әсем деген мәселе тұсында Платон оның поэзиялық мәтіні, ырғағы және мақамына (ладына) сүйенеді. Ежелгі грек ладтарының көпшілігінің әлсіздігін сөз етіп, жастарды ерлік рухында тәрбиелеуге дориялық және фригиялық ладтардың жарамды екенін атап көрсетеді. Осы ретпен Платон музыкалық аслаптарды да сұрыптайды. Мұндай биік мақсатқа тек қана кифара мен лираны жаратып, өзгелерін жарамсыз деп таниды.
Осы негізде Платон үшін этосты дамытушы өнер туындысы, оның образдық әлемі, көркемдік құралдары емес, музыкалық аспаптың дыбыс бояуы мен мақамы болып шығады. Атышулы грек оқымыстысы Аристотель болса музыканың қоғамдағы орны туралы одан да толымды пікірлер сабақтаған. Оның пайымдауынша, музыка өнері бір ғана адам тәрбиелеу үшін емес, бірнеше мақсаттарда: тәрбие ісінде, тазалану үшін, рухани демалу үшін қолданылуы қажет.
Музыка туралы алғаш еңбек жазған оқымысты — Пифагор. Ол музыкалық интервалдар (екі дыбыстың аралығы), олардың жағымды және жағымсыз болып жіктелуі туралы математикалық өлшемдер жасаған. Грек ғұламалары музыкалық мақам (лад) туралы ілімді де дамытқан. Мақамды олар үндестік және тондар деп атаған. Бұл мақамдар тек қана диатоникалық емес, сонымен бірге хроматикалық, энгармониялық болып та дараланған. Бірақ олардың бұл ұғымдары бүгінгі музыка теориясындағы тіркестерден өзгеше болған. Айталық, егер тетрахордтың ортаңғы дыбыстарының бірі жарты тонға төмен түссе, хроматикалық жүйе пайда болған. Егер дыбыс аралығы одан да жақындай түссе, оны энгармоникалық деп атаған. Мұның бәрі Еврипид тәжірибесімен расталады.
Грек музыкасы туралы ілімнің дамуы Дадим Александрийский, Герон Александрийский еңбектерімен байланысты. Б.з. І-II ғасырларында грек музыкасы музыка туралы ілімді дамыта түседі. Бұл кезеңде этос, оның көркемдік мүмкіндіктері туралы айтыстар толастамаған еді. Плутарх, Клеонид және Птоломейлер музыканың этикалық қасиеттерін басты орынға шығарса, Демокрит пен Эпикур бастаған топ өкілдері, мысалы, Яилод пен Годар, оларға қарсы бағытты ұстанып, музыканың адам жанына тигізер әсерін теріске шығарады.
Ежелгі музыка өнерінің дамыған аймақтарының бірі — Рим. Бірақ ондағы музыка мәдениетінің дамуы туралы мәліметтер өте тапшы. Түрлі тарихи жазбаларда Римдегі өте жоғары дамыған музыкалық өмір суреттелсе де, нақты музыкалық жазбалар бізге жеткен емес. Сол себепті зерттеушілер Римде жергілікті музыкалық-поэтикалық дәстүр дамып, олар көбіне тұрмыс-тіршілік және қоғам дамуымен байланысты болған деп шамалайды. Греция секілді Римде де поэзия мен музыканың дамуы өте жоғары болған. Поэзиялық туындылар әдетте кифара немесе авлос секілді музыкалық аспаптардың сүйемелдеуімен орындалған. Әншілік дәстүр дамыған сайын бірте-бірте драма артистерін сахнадан ығыстыра бастайды. Платон мен Аристотель ұғымындағы этос туралы ілім артта қалып, музыка цирк өнері, гладиаторлық сайыс, ірі концерттерде қолданыс таба бастайды. Осы негізде Римде грек кифаристері, Сирия, Бабыл музыка шеберлері, Александрия әншілері т.б. бас қосып, бірде — кифара, тибия, бірде-лира, арфа, орган, енді бірде — труба, түрлі ұрмалы аспаптар қолданысқа түседі. Жан-жақтан жиналған музыка шеберлерінің ансамбльдері пайда болады. Ел арсына кифара тартушы Анаксенор, Терпний, Диодор, әнші Тегиллий есімдері кеңінен танылып, олардың даңқы арта түседі.