Арам Хачатурян өмірі мен шығармашылығы

Арам Хачатурян — XX ғасырдың ұлы композиторы. Оның шығармаларына ерекше өмірлік күш-қуат, көркемдік пен оптимизм белгілері тән. Әлем музыкасына танымал «Гаянэ» балеті мен фортепьянолық және скрипкалық концерттерінде композитор туған елінің музыкасын өте шебер пайдаланған.

А.Хачатурян шығармашылығы орыс классикалық музыкасымен де тығыз байланысты. Оның кейбір шығармаларынан батыс музыкасының әсерін де аңғаруға болады. Композитор шығармалары өз елінде де, сырт жерлерде де жақсы танымал.

Арам Ильич Хачатурян 1903 жылы 6 маусымда Тбилиси қаласында туылған. Жас кезінен бастап музыканы ұнатып, халық әндерін құмарта тыңдайды. Өзі де ән салып, фортепьянода сүйемелдейді.

1921 жылы болашақ композитор Москва қаласына келеді. Араға бір жыл салып Гнесин атындағы музыкалық техникумға оқуға қабылданады. Алғаш виолончель, фортепьяно, артынан композиция мамандығы бойынша оқып, М.Гнесиннен дәріс алады. Профессор ұстазы шәкіртінің бойындағы талантын көріп, оны өз елінің музыкасын классикаоық жанрларда қолдану тәсілдеріне баулиды. 1926 жылы Арам алғашқы скрипка мен фортепьяноға арналған «Би» музыкасын жазады. Келесі жылы фортепьяноға арналып жазылған «Поэмасы» да өзінің ұлттық музыкалық тілімен көпшіліктің назарына іліккен.

1929 жыпы А.Хачатурян Москва консерваяториясына түсіп, М.Гнесин мен Н.Мясковскийлерден дәріс алады. Аспаптау пәні бойынша С.Василенкода оқиды. Студент кезінде Хачатурян көптеген музыкалық шығармалар жазады. Солардың арасынан фортепьяноға арналған «Токкато» (1932), фортепьяно, скрипка және кларнетке арналған трио (1932), симфониялық оркестрге арналған «Би сюиталары» (1933) музыкалық ұжымдардың репертуарынан орын алды.

Үрмелі аспаптар оркестріне арналған екі марш композитордың музыкалық-көпшілік жанрларға деген қызығушылығын байқатады. Осы кезеңде композитор скрипка мен фортепьяноға арналған сонатасын, ішекті аспаптар квартетіне арнап қосарлы фуга, альт пен фортепьяноға арнап сюиталарын жазған.

А.Хачатурянның алғашқы симфониясы 1934 жылы Арменияның 15 жылдығына орай жазылған. Осы шығармасымен қатар оркестрге арнап «Би сюитасын» жазған.

А.Хачатурян консерваторияны 1934 жылы алтын медальмен аяктап, Н.Мясковский класына аспирантураға қабылданады. Осы жылдары оның композиторлық шеберлігі жетіле түсіп, бірқатар көркем шығармалар жазады. Солардың елеулісі — фортепьяно мен оркестрге арналған концерт. Шығарма бірден кеңес және шетел орындаушыларының репертуарына кірген. Онда композитор армян музыкасының музыкалық-әуендік, ладтық, ырғактық және тембрлік ерекшеліктерін өзара байланыстыра қолданған.

30-жылдардың орта шенінен бастап А.Хачатурян композиторлық және қоғамдық жұмыстарға араласа бастайды. Алғаш ол Москва Композиторлар одағы төрағасының орынбасары болып сайланады. 1938 жылы КСРО композиторларының Ұйымдастыру комитеті терағасының орынбасары болып қызмет атқарады.

30 — 40-жылдары А.Хачатурян кинофильмдер мен драмалық спектакльдерге музыка жазады. 1939 жылы Ереван театрына арнап «Бақыт» атты балет жазады. Бұл шығарма армян музыкасының Москвадағы он күндігінде орындалып, аса жоғары бағаланған.

1940 жылы композитор өзінің аса көркем шығармаларының бірі — скрипка мен оркестрге арналған концертін жазады. Концертті автор оның алғашқы орындаушысы Д.Ойстрахқа арнайды. Фортепьянолық концерті секілді бұл шығарма да асқан темпераменті, толқып, арнасынан тасып жатқан қуаты және шеберлігімен дараланады.

Ұлы Отан соғысы жылдарында А.Хачатурян Москва Композиторлар одағы жанындағы әскери комиссия жұмысына қатысып, «Капитан Гастелло» туралы ән жазады. Ұлы Отан соғысының батырларына арнаған үрмелі аспаптар оркестріне арналған маршы да көпшіліктің ілтипатына ие болған. 1944 жылы композитор Армян КСР-ның гимніне жарияланған конкурсқа қатысып, оның жеңімпазы атанады.

Композитор шығармашылығы мұнымен ғана шектелмейді. Ол 1942 жылы «Гаянэ» балетін жазады. Шығарманы сол кезде Пермь қаласында эвакуацияда болған С.Киров атындағы Ленинград опера және балет театрының ұжымы сахналаған.

«Гаянэ» — композитордың көркем де үздік шығармаларының бірі. Оның басты ерекшелігі — музыкалық тілінің ұлттық сипатында. Балет музыкасы жеке симфониялық шығарма ретінде де жиі орындалады. Композитор бұл шығармасында үш түрлі би сценаларын қолданған. Олар: «Курд биі», «Алқызыл қыздар биі» және «Қылышпен би». Осының бәрі композитор шығармашылығына тән театрландырылған симфонизм құрайды.

1943 жылы композитор бірінші, артынан екінші симфонияларын жазады. Соңғы туындысы Ұлы Отан соғысына арналып, халықтың соғыс жылдарындағы ой-арманы мен қайғы-мұңдарын суреттейді. Бұл шығарманы зерттеушілер «қоңыраулы симфония» деп те атайды.

60 — 70-жылдары композитор еліміздің бірқатар аймактарында, Греция, Германия, Америка Құрама Штаттарында концерттік сапармен болады. Осы кездегі оның дирижерлік қызметі мен музыкалық көркем шығармалары шетел мамандары тарапынан аса жоғары бағаланады.

А.Хачатурян — тәжірибелі педагог, Гнесиндер атындағы музыкалық-педагогикалық институт пен Москва консерваториясында ұстаздық қызмет жасаған. Р.Бойко, А.Эшпай, Б.Троцкж, К.Волков, М.Минков — бәрі де А.Хачатурянның шәкірттері.

А.Хачатурян шығармашылық жұмыстан қол үзіп көрмеген композитор. Түрлі қоғамдық, педагогтік, концерттік жұмыстарды атқара жүріп, музыка жазуын тоқтатпаған. Соғыстан кейінгі жылдары оның жазған көрнекті туындысы — «Спартак» балеті. 1950 жылы Италияда болған кезінде ойластырған тақырып, 1956 жылы Ленинград опера және балет театрында қойылған. Ежелгі Рим құлдарының Спартактың басшылық жасауымен жасаған көтерілісі, қанаушыларға деген қарсылық идеясы бүгінгі халықтардың еркіндігі үшін күресімен сабақтасып жатады. Балеттің музыкасы өте жарқын, тындаушыларына тигізер әсері де ерекше. Осы шығармасы үшін композитор 1959 жылы Ленин сыйлығына ие болды.

А.Хачатурян «В.И.Ленин» (1948), «Адмирал Ушаков» (1953), «Салтанат». «Отелло» (1955) т.б. кинофильдерге музыка жазған. Вокалдық-хор шығармаларынан «Отан туралы баллада» (1961), «Сіздерге, араб достар» (1964), көптеген фортепьяно мен жеке дауысқа арналған әндерін атауға болады.

А.Хачатурян — аспаптық музыка шебері. Ол 1946 жылы виолончель мен оркестрге арналған концертін жазған болса, 1961 жылы концерт-рапсодиялар триадасын аяқтаған. Олар: скрипка мен оркестрге (1961), виолончель мен оркестрге (1963) және фортепьяно мен оркестрге (1968) арналған шығармалар.

Бұл кеңес музыкасындағы аса елеулі құбылыс болды. Композитор шьіғыс музыкасының көркемдік, орындаушылық ерекшеліктерін сактай отырып, оларға нағыз симфониялық даму бере білген. Осы шығармасы үшін 1965 жылы виолончель мен оркестрге арналган концертіне Армян КСР-ның мемлекеттік сыйлығы берілген болса, 1971 жылы толық триадалық циклы үшін композитор КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болды.

А.Хачатурянның фортепьянолық шығармалары да баршылық. Бұл тұста Н.Мясковскийге арналған фортепьянолық сонатасын (1964), фортепьяноға арналған «Балалар альбомы» (2-жинақ, 1965) және «Жеті речитатив пен фугалар» жинақтарын (1928 -1970) атау қажет.

Аспаптық шығармаларының ішінен Қазан төңкерісінің 30-жылдығына арналған симфониялық поэмасын, виолончельге арналған соната-фантазия (1974) мен жеке скрипкаға арналған сонатасын (1975) атауға болады.

Өзінің жемісті шығармашылығы, еліне ұсынған көптеген көркем туындылары үшін композитор А.Хачатурян Еңбек Қызыл Ту (1966) және Октябрь Революциясы (1971) ордендерімен маралатталған. 1973 жылы бүкіл әлем жұртшылығы ұлы композитордың 70 жылдығын атап өтті. Оның музыка өнерін дамытуға қосқан үлесі ескеріліп, Армян КСР-нің халық артисі. Социалистік Еңбек Ері атактары Ленин және Алтын медальмен бірге берілді.

ӘЛЕМДІК ӨНЕРТАНУ. Үш томдық 3-т.: Музыка өнері. 
Тынысбек Қоңыратбай. — Алматы: Өлке, 2009 ж. — 480 б.