Петр Ильич Чайковский өмірбаяны
Петр Ильич Чайковский — орыс халқының ұлы композиторы. Ол 1840 жылы 25 сәуірде Удмуртия маңындағы Воткинск селосында туылған. Әкесі Ильич Кама, Воткинск заводтарында директор болып қызмет атқарған.
Петрдың музыка өнеріне деген қабілеті жас кезінен байқалады. Ол шешесінің фортепьянода ойнап, ән-романстар айтқанын тыңдап өседі. Бірақ ата-анасы жас Петрды музыкаға емес, құқық мамандығына оқуға береді. Ол кездегі заңгерлерге музыкалық білім негіздері де тиянақты түрде оқытылған. 18 жасында курсын аяқтаған Петр министрлікке қызметке орналасады. Күндіз жұмыста болса, кешкілік театр, концерттерге барып өзінің музыкалық қызығушылығын жалғастыра береді. П.Чайковский Еуропаның ірі қалаларында болып қайтқан соң қызметін тастап, Орыс музыкалық қоғамы жанындағы оқуға түседі. Кейін бұл оқу орны консерватория болып қайта құрылып, соның студенті болады.
Петрдың консерваториядағы ұстазы Антон Рубинштейн еді. Оның консерватория қабырғасында жүріп жазған шығармаларынан «Күркіреу» драмасы бойынша жазылған симфониялық увертюрасын, Шиллердің «Қуаныш» одасы негізінде жазылған кантатасын атауға болады. Аталған шығармалар А.Рубинштейн басшылығымен концерттерде орындалған. 1866 жылы консерваторияны аяқтаған П.Чайковский Москваға шақырылып, осында ашылған консерваторияның алғашқы профессорларының бірі болады. Осы кезеңде жазған шығармаларының үздік үлгілері — Бірінші симфония мен «Ромео және Джульетта» увертюра-фантазиясы.
XIX ғасырдың орта шенінен ауа П.Чайковсикй «Ұлы топ» мүшелері М.Балакирев және Н.А.Римский-Корсаковпен танысады. Араларында достық қарым-қатынас орнайды. Осы Москвада композитор «Әскербасы», «Опричник», «Ұста Вакула» операларын, «Аққу көлі» балетін, алғашқы үш симфониясын, оркестрге арналған бірнеше бағдарламалы увертюра-фантазияларын («Ромео және Джульетта», «Франческа да Римини»), үш квартет, бірінші фортепьянолық концерт, виолончель мен оркестрге арналған «Рококо» тақырыбындағы вариациялар, «Жыл мезгілдері» атты фортепьянолық пьесалар циклын жазады. Осы кезеңде композитор өзінің кезекті төртінші симфониясы мен «Евгений Онегин» операсын жазуға кіріскен. Орыс және украин халық әндеріне назары ауып, 50 халық әндері бар жинақты баспадан шығарады.
П.Чайковский жазған опералық шығармалардың жанрлық ерекшеліктері әркелкі болды. «Әскербасы» — тұрмыстық-лирикалық драма, «Ундина» — лирикалық сипаттағы фантастикалық опера, «Опричник» — тарихи опера. Композитор өз шығармаларына көңілі толмай. «Ұста Вакула» операсына қайта оралып, өңдеген. Шығарманың атауын да өзгертіп, «Черевички» деп атаған.
П.И.Чайковский бір ғана композитор емес, ол музыкалық-сыншылық және ұстаздық қызметке де көңіл білген. Москва консерваториясында 12 жыл бойы теория, гармония, аспаптану және композиция пәндерінен дәріс береді. Орыстың кернекті композиторы С.И.Танеев Чайковскийдің сүйікті шәкірттерінің бірі болған.
П.Чайковскийдің «Гармония пәнін окып-игеруге арналған жетекші құрал» (1871) атты оқулығының маңызы аса зор. 1871-1876 жылдары композитор музыкалық-сыншылық қызметпен шұғылданып, Ресей газеттерінде көптеген мақалаларын жариялайды.
Композитор 1877 жылы жүйке ауруына шалдығып, шетелге емделуге кетеді. Италия жерінде жүріп төртінші симфониясы мен «Евгений Онегин» операсын аяқтайды. Осыдан соң соны тақырып, жаңа бейне, музыкалық пішіндер мен жанрларға бет бұрады. 1897 жылы патриоттық мазмұндағы «Орлеан қызы», Пушкиннің «Полтава» поэмасы бойынша «Мазепа», 1887 жылы «Чародейка» операларын жазды. Пушкин поэмасының желісі бойынша жазылған «Қарғаның мәткесі» («Пиковая дама») әлемдік маңызы бар шығармалар санатына қосылды.
Композитор бірқатар симфониялық және камералық шығармалар жазды. Солардың қатарында «Манфред», бесінші симфониялары мен «1812 жыл», «Гамлет» увертюраларын көрсетуге болады. Глинка увертюраларының ізімен симфониялық оркестрге арнап «Итальян каприччиосы» мен «Ұйқыдағы ару» балетін жазды,
Әр жылдары П.И.Чайковский Италия, Швейцария, Германия, Чехия елдерінде болып, Москва, Петербург, артынан Украинаның Каменка селосында тұрады. Шығармашылық-композиторлық жұмысымен қатар дирижерлік қызмет те атқарады. І885 жылы Петербург музыкалық қоғамы Москва бөлімшесінің директоры, Орыс музыкалық қоғамының құрметті мүшесі болып сайланады. Осы кезден бастап композитордың аты мен шығармалары шетелдерге танымал бола бастайды. Ол Еуропаның бірқатар қалаларында симфониялық концерттер береді. Шетел баспасөзінде композитор шығармашылығына қатысты мақалалар жарияланады. 1893 жылы Кембридж университетінің П.Чайковскийге «құқық докторы» атағын беруі де оның талантын мойындаудың көрінісі болатын. Осы жылы комлозитор алтыншы симфониясын аяқтап, шығарма Петербургте орындалған. Арада бірнеше күн өткен соң композитор қатты науқастанып, 26 қазан күні қайтыс болған.
П.И.Чайковский шығармашылығынан елеулі орын апатын жанр — симфония. Бұл саладағы алғашқы туындыларының қатарында Островский драмасына құрылған увертюрасын атауға болады. Мұнда композитор қуаныш пен қайғы, болашаққа қатысты адам бойындағы арман-сезімдерді көркем құралдар арқылы жеткізе алған. Оның симфониялық шығармаларының басты идеясы — рухани әлем, табиғат құбылыстары, халық тұрмысы болып отырады. Сонымен бірге композитор терең философиялық тақырыптарды да толғай білген. П.И. Чайковский симфонияларының басым бөлігі программалық шығармалар («Манфред»). Бағдарлама композиторға музыкалық көркем ойды жүйелі түрде дамытуға мүмкіндік береді. Осы реттен келгенде композитордың симфония, увертюралары, поэмаларының орны ерекше.
Симфониялық жанр саласындағы алғашқы ірі туындысы -«Қысқы нажағайлар» («Зимние грезы»). Төрт бөлімді симфония 1866 жылы жазылып, 1874 жылы аякталған. Екі бөлімінің атаулары бар. Алғашқы бөлімі сонаталық аллегро формасында жазылған («Грезы зимней дорогой»). Екінші бөлімі — «Угрюмый край, туманный край». Үшіншісі — скерцо, төртіншісі — финал. Мұнда халықтың мерекелік көңіл күйі суреттелген. Симфонияның толнальдік жүйесі де назар аударады: соль минормен басталып, соль мажор тональдігімен аяқталады.
П.Чайковскийдің симфониялық оркестрге арнап жазған шығармаларынан драмалық тартыстардың түр-түрін кездестіруге болады. 1877 жылы жазылған төртінші симфониясы психологиялық драмаға жуық. Фа минор тональдігінде жазылған осы симфониясымен П.Чайковский симфониялық циклдың жаңа үлгісін керсетті.
Композитордың трагедиялық мазмұндағы алтыншы симфониясы небәрі екі ай шамасында жазылып, 1893 жылы аяқталған. Шығарма Петербургте қазан айында орындалған. Адамның қоршаған ортамен қарама-қайшылығы өте анық көрсетілген. Идеясы «Қарғаның мәткесі» операсына жуық бұл симфония адам және табиғат арасындағы қайшылыққа құрылған. Шығарма төрт бөлімді. Алғашқысы (си минор) бүкіл циклдың кіріспесі іспетті. Екінші бөлімі (ре мажор) — лирикалық вальс. Үшіншісі (соль мажор) — скерцо, Төртіншісі (си минор) — финал. Оның да қайғылы үлгісі. Бұл шығарманың бағдарламалық арқауы байқалмайды. Бетховен сонатасының ізімен кейін автор бұл симфониясына «патетикалық» деген атау берген.
Алтыншы симфония — П.И.Чайковский шығармашылығының биік жетістігі. Ол әлемдік классикалық музыканың жауһары. Симфонияның философиялық астары терең, онда адамгершілік пен қарапайымдылық идеялары қатар суреттелген.
Опера — П.И.Чайковский шығармашылығының өзегі. Оның түсінігінде опера — тыңдаушы қауымға әсері бар музыка және театр мәдениетінің демократиялық үлгісі. Сол себепті композитор өз операларына тыңдаушыға жақсы әсер беретін қарапайым, өміршең сюжеттерді алған. Операның сахналық ерекшеліктеріне де ерекше назар аударған. П.И.Чайковский есімін «Евгений Онегин» операсынан тыс елестету қиын. Бұл шығарма XIX ғасырдағы орыстың классикалық музыкасынан да елеулі орын алады. Опера Москва қаласында басталып, Италияда аяқталған.
П.Чайковский жасынан А.Пушкин поэзиясын оқып өскен. Бірақ «Евгений Онегин» операсына бүкіл романды емес, Татьянаға қатысты тұсын ғана алып, драмалық сипат берген. Лирика — операның басты арқауы. Ондағы лирикалық образдардың бірі — Ленский. Оған композитор тұрмыстық көрістерді де молынан қосып отырған. Татьяна, Ленский, Опегин образдарының драмалық сипаты айқын, бояуы да қанық.
Алғаш сахнаға шыққан кезінен опера көпшіліктің көңілінен шығып, қошеметіне бөленген. Опера алғаш С.Танеев жетекшілігімен Москва консерваториясы студенттерінің күшімен қойылған. 1881 жылы Москва императорлық театрында сахналанып, арада алты жыл өткен соң Петербургте қойылған. Сол кезден бастап «Евгений Онегин» операсы әлем театрларының сахнасынан түспей келеді.
П.И.Чайковский есімін елге танытқан операларының бірі -«Қарғаның мәткесі». Шығарма 1890 жылы Флоренцияда өте қысқа мерзімде жазылған. Бас-аяғы төрт айда опера толық аяқталған. Мұның сюжетін де композитор Пушкин шығармасынан алған. Бірақ роман кейіпкерлері мен операдағы бейнелердің іс-әрекеттері мен мінез-құлықтарында өзгерістер бар. Мысалы, романдағы Герман әр ісін бақай есепке салып отырса, операдағы Герман Лизаға шын ниетімен ғашық. Герман бейнесі арқылы композитор сол кезеңдегі адамдардың типтік белгілерін аша білген. А.С.Пушкин романындағы Лиза граф әйелінің туысы болса, П.Чайковский операсындағы Лиза бай немересі ретінде суреттелген.
Операның либреттосын композитордың інісі Можест Илбич Чайковский жазған. Театр директорының сұрауы бойынша опера оқиғасы XVIII ғасырға ауыстырылған. Алғаш 1890 жылдың аяғында Петербург театрында сахналанған.
П.И.Чайковский шығармаларының көркем бір сапасы -балеттері. Соның ішінде «Аққу көлі» балетінің орны бөлек. Бұл шығарманың негізінде аққу құсқа айналған қыз туралы ертегі сюжеті жатыр.
Аққу — махаббат символы. Композитор аққу бейнесі арқылы махаббат, сезім сұлулығын суреттеп, сол сұлулықтың зорлық-зомбылыққа карсы тұруын балет драматургиясына арқау еткен. Бұрынғы балет музыкасы хореография өнері саналып келген болса, П.Чайковский балеттерінің музыкасы басты орынға шығып, симфонизм аясында көрінеді. Ендігі жерде балет музыкасы да оның мазмұнымен тыңыз байланысып жатты. Опера, симфония жанрларындағы драматургиялық тартыс балет жанрынан да көрініс тапты. Композитордың «Аққу көлі» балетінде көрінген реформалық ізленістері кейін жазылған екі балетінен жалғасын тапты.
П.И.Чайковский балеттерінің бірі — «Ұйқыдағы ару». Оның сюжеттік желісі француз жазушысы Шарль Гіерро ертегісіне құрылған. Оқиға желісі XIV король Флорестанның ертегілік патшалығында өтеді. Балет музыкасы кіріспе (пролог), үш бөлімнен тұрады.
Балеттің басты идеясы — қасірет пен қараңғылықты жеңетін жарық сәуле. Шығармада қиял элементтері болса да, олар адами сезімдерді бейнелеуге кедергі тудырып тұрған жоқ. Аврора, Дезире, Сирень сезімдері шынайы көрсетілген.
«Ұйқыдағы ару» балеті 1890 жылдың бас кезінде Петербургте қойылған, Алғашқы қойылымынан бастап балет П.Чайковский есімін бүкіл әлемге паш етті.
П.Чайковский орыс ақындары А.Толстой, А.Пушкин шығармаларына, Плещеев, Майков, Полонский, неміс ақындары Гейне мен Гете өлеңдеріне көптеген романстар жазған. Композитор лирикалық жанрға көбірек қалам тартып, ән-романс, вальс-романс, мазурка-романс, элегия-романс, драмалық монолог сипатындағы романстар да жазған. Композитордың кейбір романстары циклдық сипатта жазылған («Балалар әндері»).
Жалпы алғанда П.И.Чайковский шығармашылығы орыс музыка мәдениетіне, оның дамуына елеулі әсер еткен. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың бас кезіндегі орыстың симфониялық музыкасын П.Чайковский шығармаларынсыз елестету қиын.
ӘЛЕМДІК ӨНЕРТАНУ. Үш томдық 3-т.: Музыка өнері.
Тынысбек Қоңыратбай. — Алматы: Өлке, 2009 ж. — 480 б.