Теңізде мұнай жəне газды өндірудің бүгінгі жағдайы

Теңізде мұнай жəне газды өндірудің бүгінгі жағдайы мен оның болашағы

Бүгінгі таңда құрлықта мұнай мен газ қорының азая бастауы жəне энергетикалық дағдарыстың күшеюі, теңіз түбінің қойнауында жатқан мұнай мен газ қорлары құрлыққа қарағанда 3 есе көп болып келетін мұнай мен газ ресурстарын кеңінен меңгеруді қажет ете бастады.

Əлем мұхитының жалпы 22%-ы аумағын (шамамен 80,6 млн. км2) құрлықтың сулы жері құрайды жəне ол үш зонадан: шельфтен, құрлықты еңістен, қыр етегінен тұрады. Теңіз жəне мұхит түбінің жалпы ауданында мұнай жəне газға шамамен 75 млн.км2 (21%) бай, оның ішінде шельфті аймақта –19.3 млн.км2, құрылықты еңісте – 20,4 млн.км2 жəне құрлықты қыр етегінде – 35 млн.км2. Соның ішінде игеруге ең мүмкіндігі мол болатын ол шельфті зона.

Шельф деп (ағылшынша Shelf) құрлыққа жақын орналасып, онымен геологиялық құрылымы жалпы бірдей болатын, құрлықтың су асты бойынша түзу болып келетін аймағын түсінеміз. Шельфтің сыртқы шекарасындағы тереңдігі шамамен 100-200 м болып келеді бірақ кейбір жерлерде 1500-2000 м дейінгі тереңдікке дейін жетеді (Охот теңзі, Оңтүстік-Куриль котловинасы). Шельфтің ені 1-ден 1700 км шегінде (Солтүстік Мұзды мұхиты), орташа алғанда, 65-70 км-ді құрайды, ал жалпы ауданы 32 млн.км2 немесе Əлем мұхитінің 11,3% бетін құрайды. Əлем мұхитының шельфінің негізгі бөлігі (70%) 180 м-ден аспайтын тереңдікте орналасады, ал теңіздің тереңдігі шельф құрлықты еңіске ауысқан аймағында 200-ден 600 м-ге дейін болады.

Барлық жер шары бойынша шельф қырының тереңдігі 120 м, ал континентальды шельфтің орташа еңісі 1,52 м-ден 1 км-ге дейін болатынын көптеген зерттеулер көрсетті. Мамандардың болжамы бойынша, шельфті ауданның 60% мұнай мен газ қорына өте бай екенін көрсетіп отыр. Əлемде теңіз кен орындарын ең алғашқы рет 1824 жылдан бастап меңгере бастаған. Осы кезде Баку аймағындағы Апшерон түбегінде жағалаудан 25-30 м жерде мұнай құдықтарын қазып, мұнайды терең емес қабаттардан ала бастаған. Каспий теңізінің жаңғалауларында мұнай-газ кен орындары 100 жыл бұрын игеріле бастаған. 1891 жылдан бастап АҚШ-та теңіз түбегінде көмірсутек шикізатының қоры бар аймақтар сатыла бастаған. Осы жылдары Колифорниялық жағалауда 200 м қашыктыққа дейін жететін мұнай кенішінде көлбеу ұңғылар бұрғылана бастады. 1936 жылы Каспий теңізінің шельфінде, ал 1947 жылы Мексика шығанағы шельфінде свайлық негізі бар бұрғылау платформаларын тұрғызып құру басталды.

Қазіргі уақытта шельфте көп мөлшерде əртүрлі бұрғылау қондырғылары пайдаланылады. Жал сайын шамамен, 1000 іздеубарлау ұңғылары жəне 2000 пайдалану ұңғылары бұрғыланады. Жалпы əлемде 100000 ұңғылары бұрғыланған. Əлем мұхиты шельфі ауданының 22%-ы Ресей мемелекетіне тиесілі, оның ішінде 80-90% көмірсутекті өндіруге болашағы жоғары деп есептелінеді, отын-энергетикалық ресурстар қорының 85%-ы арктикалық теңіздер шельфіне, 12-14%-ы Қиыр Шығыс теңіз шельфіне, ал қалғандары Каспий, Азов жəне Балтық теңіздеріне сай келеді.

Көмірсутектер қоры бойынша, болашағы ең жоғары – Батыс Арктика, оның ішінде Баремский, Қызыл жəне Печорский теңіздері. Соңғы жылдары осы жерде 10 мұнай-газ кен орындары жəне 2 газконденсатты кен орындары ашылып, осылардың ішінде 4-і жалпы қоры бойынша ең ірі кен орны: Штокмандық – газконденсатты, Ленинградтық, Русандық – газды жəне Приразламдық – мұнайлы кен орындары саналады. Мұнайдың əлемдік қоры шамамен алғанда, 90 млрд. тоннаға бағаланады. Мұнайдың ең көп қоры Сауд Арабиясында, Кувейт, Иран, Ирак, АҚШ жəне Біріккен Араб Əмірлігі елдерінде. Ресейде ең алғаш рет мұнайдың қоры Кавказда, одан кейін Повольжье, Батыс Сібір, Темано-Печор провинциясында, Сахалинде өндіріле бастады. Қазіргі кезде кезек Шығыс Сібірге жəне континентальды шельфке келді.

XX ғасырдың 40-ы жылдары Каспий теңізінің шельфінде мұнай мен газды өндіру жасанды аралдар арқылы басталса, одан кейін 0.2-ден 2.9 м-ге дейін теңіз тереңдігінде мұнай өндіруді қамтамасыз ететін метал эстакадалары қолданыла басталды. Каспий теңізінде «Нефтяные Камни» атты бұрғылаушылар жəне мұнай газ өндірушілер қалашығы құрылды. Жалпы əлемдік тəжірибеде мұнай мен газды мейлінше кең көлемде өндіру XX ғ. 60-шы жылдарынан бастап игеріле бастады. Қазіргі кезде теңізде мұнай өндіру қарқыны құрлықта мұнай өндіру динамикасынан 5 есеге артты.

Мұнай мен газдың басты мол ресурстары, сонымен қатар Атлант жəне Үнді мұхиттарында да орналасқан. 70 жылдардың басында теңіз жəне мұхитта мұнай жəне газ өндірумен 21 мемлекет айналысып, геофизикалық жəне бұрғылау жұмыстарды 46 мемлекетте жүзеге асырып, оған тағы да 5 мемлекет қосылса, ал 80 жылдардың басында континентальды шельфті меңгеруге 100 ел қатысып, оның ішінде теңіз мұнай-газ кен орындарды игеруді 37-сі жүргізді. Теңіз кен орындарын іздеу-барлау жəне оларды игерумен 90-шы жылдарда 136 компания жəне 118 мемлекеттің фирмалары айналысты. Осы жылдары Əлем мұхитының континенталды шельфінде мұнай-газ өндіру жылына 900 млн.т. (1 тонна мұнайға 1200 м3 газ тең) жетіп, əлемде мұнай өндірудің 35%-ын құрады.

Қазіргі  уакытта  шельфте  көмірсутектер  ресурстарын  меңгеру жұмыстарын 120-дан астам мемлекет жүргізуде. Теңіз жəне мұхит шельфтерінде 2000 мұнай жəне газ кен орындары ашылған, олардың басым көпшілігін ірі жəне аса ірі алып кен орындарына жатқызуға болады.

Əлем мұхитындағы шельфте мұнай мен газға өте бай болып келетін Парсы (Əлем қорының жартысынан астамы) шығанағы жəне Мексика, Гвиней шығанақтары, Оңтүстік Шығыс Азия теңіздері, Бофорт жəне Солтүстік теңіздері, Маракайбо маңы (Венесуэла). Əлемдегі шельфтегі мұнай мен газдың ең көп қорлары осыларға аймақтарға тиесілі.

Əлемде мұнайы мен газы қоры ең көп кен орындары ашылған. Оларға – Саффания (Сауд Арабиясы) қоры – 5 млрд. т болып бағаланады, жылдық шығымы 75.5 млн. т.; Маракайбо лагунасы қоры – 7 млрд. т.; Норз Даум (Катар) жалпы газ қоры – 71 трл. м3. тең. Қазіргі уақытта үлкен қарқынмен Кариб теңізі, Мексика шығанағы, Сауд Арабиясы жəне Кувейт жағалаулары, Солтүстік жəне Норвегия теңіздері, Аляска шельфінде, сонымен қатар басқа да теңіз акваторияларында мұнай газ қорлары көптеп игерілуде. Төменде жақын аудандардағы көміртегін өндіру техникасының дамуының қысқаша хронологиясы берілген.

Теңізде мұнай-газды өндіру дамуының хронологиясы: 1871 ж. – Бакуде қауғалау ұңғысы бұрғыланған. 1900 ж. – Ресей Бакуде жасанды аралда бұрғылаудан бастады. 1903 ж. – Лузиянадан (АҚШ) алыс емес көлде алғашқы бұрғылау өтті. 1930 ж. – Бакуде мұнай эстакадалары орнатылған. 1932 ж. – Баржада (Техас, АҚШ) алғашқы бұрғылау тобы ашылған. 1933 ж. – Алғашқы батпалы платформа орнатылған. 1937 ж. – Мексика түбегінде алғашқы бұрғылау өтті. 1954 ж. – Өздігінен көтерілетін бұрғылау қондырғысы құрастырылды. 1955 ж. – Алғашқы үш тіректі өздігінен көтерілетін бұрғылау қондырғысы салынды. 1959 ж. – Солтүстік теңізде Голландия фирмасымен кен орынды өндіру басталды. 1961 ж. – Мексика түбегінде көміртегін алуда алғашқы суастылық кешен орнатылды. Алғашқы динамикалық позиционды платформаны бұрғылау басталды. 1966 ж. – Пайдалануға алғашқы бұрғылауға Кеңестік ӨКЖБҚ “Апшерон” қатысты. 1978 ж. – Суасты комплекстердің жалпы мөлшері 140 бірлікке жетті. Бұрғылау бойынша теңіз тереңдігі 300 м-ге, гравитациялық платформалар массасы 50000 тоннаға жетті. 1983 ж. – TPL (Tension Legs Platform) бірінші болып пайдалануды бастады. 1984 ж. – Шельфте мұнай көміртегі өнімдері тəулігіне 14 млн. баррельге жетті, ол əлемдік мұхиттың 26%-ы болды. 1987 ж. – Алғаш рет шельфте бағытталған көлбеу бұрғылау қолданылды. Ол Альяска шельфінде жəне мұздық шарттардағы кен орында басталды. 1988 ж. – Бұрғылау бойынша теңіз тереңдігі Мексика бұғазында 2200 мге жетті.. 1991 ж. – “Pеtrobras” (Бразилия) кəсіпорны 720 м тереңдікте суастылық қондырғылар орнатты.

1992 ж. – Ресей Баренцев теңізіндегі Штокманов кен орнында өндірістік игеруді бастады. Теңізде техникалар мен технологияларды құрастыруда континентальды шельф мұнай-газ ресурстарын өндіруде 340 құрылыс өнеркəсіптері, 50 жуық геофизикалық жəне 100 сүңгіруді фирмалар айналысуда.

Ғылыми-зерттеу жұмыстарына жəне жобалық өндіру шығындарына, құрылысқа, орнатылу жəне теңіз мұнай-газ өнімдерін пайдалануға кететін шығын 30 млрд. долларға дейін жетті.

Ахмеджанов Т.К., Қартабай А.Т. Теңізде мұнай-газ кен орындарын игеру. ЖОО-на арналған оқулық. – Алматы: ЖШС РПБК «Дəуір», 2011. – 328 бет.