Тихон Хренников өмірі мен шығармашылығы

Тихон Хренников — үлкен дарын иесі, даңқты композитор. Өзінің жан-жақты шығармашылық және қоғамдық қызметімен XX ғасырдың музыка мәдениетіне елеулі еңбек сіңірген өнер қайраткері. Оның музыкалық шығармашылығы 30-жылдарғы мәдениет пен өнердің дамып, көптеген жас композиторлар буынының пайда болуы кезеңімен байланысты.

Хренников таланты музыка өнерінің түрлі салалары мен жанрларынан көрініс тапқан. Ол үш симфония, жеке музыкалық аспап пен оркестрге арналған төрт концерт (екі фортепьянолық, скрипкалық және виолончельді), үш опера, екі балет, екі оперетта, бірқатар драмалық спектакльдер мен кинофильмдерге музыка жазған. Композитордың ән, романс, жасөспірімдерге арналған музыкасы (балалар операсы мен балет) да аса елеулі.

Алғаш аспаптық шығармалардың авторы ретінде көрінген автор фортепьянолық концерт, симфониялар жазып, кейін театр мен кинофильмге музыка жазу ісіне машықтанады. Көпшілік әндердің гүлдену кезеңінде композитор да өзіндік үлес қосып, бірқатар әндер жазған.

30-жылдары Т.Хренников шығармашылығынан үш түрлі жанр орын тепті: 1) концерттік-симфониялық; 2) музыкалық-сахналық; 3) вокалдық (ән мен романс). Өмірінің әр кезеңінде композитор осы жанрлардың бірі болмаса біріне бет бұрып, шығармалар жазып отырған.

Тихон Николаевич Хренников 1913 жылы 10 маусымда бұрынғы Орлов губерниясының Ельце қаласында дүниеге келген. Ол балаға жастайынан еңбек пен тәрбие беретін отбасыда өмір сүрді. Хренниковтар әулетінде музыканың орны бөлек еді. Тихонның аға-әпкелері дос-жораларымен бірге жиналып, өлең, романс айтып, оны гитара, мандолинмен сүйемелдеп отырған.

Тихонның музыкаға бейімділігі, есту қабілеті мен әсем де ашық дауысы ерте анықталған. Ол мектеп хорында өлең айтып, ішекті аспаптар оркестрінде гитара тартқан. Тоғыз жасынан фортепьяноны игеріп, он үш жасында фортепьяноға арналған пьеса, этюд және романстар жаза бастаған.

Кәсіби музыкалық білім алу мақсатында Т.Хренников 1929 жылы Москвадағы Гнесиндер атындағы музыкалық училищеге түседі. Э.Гельман класы бойынша фортепьяно, профессор М.Гнесиннен комлозиция пәндерін жақсы меңгеруіне байланысты үш жылда училищені бітіріп шығады. Оқуын жалғастыру мақсатында Москва консерваториясына түседі. Мұндағы ұстаздары профессор Г.И.Литинский мен В.Я.Шебалин (композиция), профессор Г.Г.Нейгауз (фортепьяно) болады. Білімді ұстаздарынан жүйелі білім алуының арқасында жас композитордың өзіндік стилі қалыптасып, ол тұңғыш ірі музыкалық шығармасын өмірге әкеледі. Студенттік жылдары ол өзінің бірінші фортепьянолық концертін (1933) жазып, А.Мелик-Пашаев басқаруындағы симфониялық оркестр орындаған. Музыка мазмұнының ойнақылық, орындау шеберлігі бұл шығарманың лайықты баға алуына септігін тигізеді. Арада жылдар өткеннен кейін де бұл шығарманы әлем жұртшылығы қызыға тыңдап, қызу қолдап келеді.

1936 жылы Москва консерваториясын тамамдаған Т.Хренников есімі осы оқу орнының мәрмәр тактасына жазылған үздік студенттер тізіміне енеді. Композитор концерт жанрын игерген соң өзінің алғашқы симфониясын жазып, шығарма 1935 жылы Москвада дирижер Г.Себастьян басшылығымен орындалған. Оны шетел тыңдаушылары да жақсы қабылдаған.

Симфония үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінің музыкасы жылдам, ойнақы, көңілді болып келсе, екінші бөлімі баяу, лирикалық сипатта жазылған. Үшінші бөлімі — финал скерцо үлгісінде жазылған.

Консерваторияны аяқтамай тұрып-ақ Т.Хренников Е.Вахтангов атындағы театрдың ұсынысы бойынша Шекспирдің «Много шуму из ничего» комедиясына (1936) музыка жазады. Спектальдерге арнап музыка жазу ісін одан әрі де жалғастырып, М.Булгаковтың «Дон-Кихот», А.Гладковтың «Ерте, ерте, ертеде», өзге де қойылымдарға арнап әсем әуендер жазған.

Т.Хренниковтың ең ірі туындыларының бірі — Н.Виртаның «Жалғыздық» повесі негізінде жазылған «Дауылда» операсы. Шығарма К.С.Станиславский мен В.И.Немирович-Данченко атындағы музыкалық театрда 1939 жылы қойылған.

Осы жылдары Хренников вокалдық лирика саласында да еңбек етеді. Ол Гіушкин өлеңдеріне бірқатар романстар жазады (1935). Олардың ішіндегі ең көркем әрі әсем үлгісі — «Қысқы жол». Соғыс жылдары С.Маршак аудармасындағы Р.Бернс өлеңдеріне романстар циклын да жазған.

1941 жылдың басында Хренников «Свинарка и пастух» кинофильміне музыка жазған. Осы кезден композитор мен ақын В.Гусев арасында достық қарым-қатынас басталады. Композитордың В.Гусев сөздеріне жазылған «Хорошо на московских просторах», «Я спросил Волгу-матушку» сиякты көптеген әндері танымал болады. Бұл әндер лирикалық вальс жанрына жазылған, құрылымы ариозоға жақын шығармалар болатын.

Ұлы Отан соғысы жылдары Т.Хренников шығармаларының мазмұны күрделене түсті. Бұрынғы көңілді де ойнақы әуендерден композитор қатаң лирикаға, әскери-патриоттық тақырыптарға бет бұрды («Оралдықтар керемет шайқасады», «Артиллеристер әні»). «Соғыстан кейін сағат алтыда» (1944) кинофильміне музыка жазды.

Соғыс жылдары 1910 жылы жоспарланған екінші симфония үзік-үзік жазылып, 1944 жылдың 9 маусымында аяқталды. Осы жанрдағы алғашқы туындысымен салыстырғанда екінші симфонияның мазмұны күрделірек, ойы толымды шықты. Бұл автор шығармашылығының жетілгендігін аңғартатын белгі еді.

Композитордың соғыс жылдары бастаған опералары соғыстан кейін барып аяқталды. Оның екінші операсы — «Фрол Скобеев». Оның либреттосын XVII ғасырдағы көне орыс повестерінің негізінде Д.Аверкиев жазған. Мазмұны мен жанры жағынан бұл тұрмыстық лиро-комедиялық опера болатын. Мұнда өте ақылды, еңбекқор, бар байлығы мен дәулетінен айырылған дворян Фрол Скобеев образы сомдалған. Комедия барысында Фрол бай боярин Тугай-Редединді алдап, оның Аннушка есімді қызын алып қашады. Фрол мен Аннушка арасындағы кездесу баяндалған тұста опера музыкасынан лирикалық үн-әуендер естіледі.

Т.Хренников — ірі музыка қайраткері. Өзінің музыкалық-қоғамдық қызметінің арқасында оның есімі шетелдерге танымал болды. Композиторлық шығармашылығымен қатар Т.Хренников педагогтік қызметін қоса алып келеді. Ол ұзақ жылдар бойы Москва консерваториясында болашақ мамандарға композиция пәні бойынша дәріс береді. Отыз жылдан астам уақыт КСРО Композиторлар одағының бірінші хатшысы, РСФСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланған.

1973 жылы Т.Н.Хренниковтың алпыс жылдық мерейтойы Одақ көлемінде тойланып, композиторлық шығармашылығына аса жоғары баға берілді. Елі композитор Т.Хренниковтың музыка мәдениетіне сіңірген еңбегін дұрыс бағалап, оған Мемлекеттік және Ленин сыйлықтарын табыс етіп, Социалистік Еңбек Ері атағын берді. Т.Хренников — заманымыздың заңғар композиторы. Оның шығармалары — XX ғасырдағы музыка мәдениетінің биік белесі.

ӘЛЕМДІК ӨНЕРТАНУ. Үш томдық 3-т.: Музыка өнері. 
Тынысбек Қоңыратбай. — Алматы: Өлке, 2009 ж. — 480 б.