Ауыл шаруашылығындағы еңбек нарығы
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігі мен тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жүргізіліп жатқан өндірістердегі реформалар шаруашылық салаларының дамуына айтарлықтай әсерін тигізсе де, бұл кешендерде өндірістің өнімділігі дүниежүзіндегі экономикасы дамыған мемлекеттерге қарағанда әлде қайда төмен. Ол, әсіресе, экономиканың аса маңызды саласы ауыл шаруашылығында, бірнеше есеге төмен екендігін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы 29-шы қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында айрықша тоқталды.
Осыны ескере отырып, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев: «Жаңа 10 жылдық — жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты бағдарламасында 2020 стратегиялық даму жоспарын ұсынды. Елбасы бұл Жолдауында — «жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту есебінен экономиканы тұрақты өсуіне қол жеткізу» — деген мәселені атап өтті [1]. Осы мәселелерді іске асырудағы факторлардың бірі, еңбек ресурстарын тиімді пайдалану, өндіріс шаруашылықтарында өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Еңбек нарығы нарықтық экономиканың бөлінбес бөлігі болып табылады. Ол жұмыс істейтін басқару күшімен кадр бөлімі, оқу және зерттеу орталықтары, сонымен қатар әлеуметтік қызмет корпорациялары, мемлекеттік мекемелер, коммерциялық емес ұйымдар және т.с.с. Еңбек нарығы – бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы, олардың тепе- теңдік бағасы мен саны, сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер етуімен анықталады. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарық агенттері, олар еңбек нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныс тетіктері арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта болып табылады.
Еңбек нарығының қызмет ету ауқымына байланысты оның екі түрін ажыратуға болады: — сыртқы еңбек нарығы (салааралық, макроэкономикалық ұғымдар); — ішкі еңбек нарығы (сала ішіндегі, микроэкономикалық ұғымдар). Сыртқы еңбек нарығы дегеніміз жұмыс күшінің облыстық, салааралық деңгейде жылжуға бейімделген процесстерін, яғни, жұмыс орындарын еңбеккерлермен фирма арасында ауыстыру жолымен толтырады. Ішкі еңбек нарығы еңбеккерлердің фирма ішінде жылжуына бейімделген [2]. Еңбек ресурстары өзінің жиынтығында абсолютті шаманы құрай отырып, қоғамның еңбек әлеуетін анықтайтын санды және сапалы аспектілерден тұрады (Сурет 1). Ауыл шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеуде жұмыссыздар санын анықтаудың дұрыстығы айрықша мәселе. Жұмыссыз деп кімді айту керек деген сұрақ туындайды. Бүгінде барлық елге жуық (оның ішінде Қазақстан да) жұмыссыздар санын анықтауда Халықаралық еңбек ұйымдарының (ХЕҰ) стандарт әдістемесін қолдануда. Жұмыссыздар — өздеріне байланысты емес себептер бойынша табыс әкелетін еңбек қызметімен айналыспайтын, жұмыс іздеп жүрген және еңбек етуге әзір еңбекке жарамды жастағы адамдар.
Еңбек нарығын реттеу еңбекке орналастыру жүйесі арқылы іске асады. Бұл жүйеге жұмыспен қамту қызмет ұйымдарының кең торабы, жұмыс орны туралы мәліметтер банкісі, кәсіби білім алу мен еңбекке орналасуға жәрдемдесетін мемлекеттік бағдарламалар, кәсіпорындардың өз мамандарын кәсіби қайта даярлауды қарастыратын мақсатты бағдарламалары т.б. кіреді. Тұрғындарды тиімді жұмыспен қамту мемлекеттің қайта бөлу, оқыту, әлеуметтік қолдау мен қорғауы бойынша мақсатты бағытталған іс-әрекетінсіз қамтамасыз етілуі мүмкін емес. Дегенмен, бұл әрекет нарықтық қатынастағы субъектілердің еркін іс-қимылына қайшы келмей, еңбек нарығындағы талаптарға сай болуын қадағалайды.
Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу шаралар жүйесінде төмендегідей элементтерді атап көрсетуге болады: — еңбекке деген сұранысты реттеу бойынша шаралар: қоғамдық жұмыстар бағдарламасы, жұмыспен қамтуды субсидиялау, еңбек нарығында қаржылай-несиелей ықпал ету, өзіндік жұмыспен қамтуды қолдау, босаған жұмыс күшін тарта отырып, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға ықпал жасау; — еңбек ұсынысын реттеу шаралары: еңбек нарығындағы талаптарға сай жұмыс күшін даярлау мен қайта даярлау, біліктілікті көтеру, жұмыскерлердің аумақтық шоғырлануын ұйымдастыруда көмек көрсету, әсіресе, аймақтық еңбек нарығындағы жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысы арасындағы теңсіздікті жою; — жұмыспен қамтудың әлеуметтік кепілдіктерін беру бойынша шаралар: жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы төлеу, әлеуметтік материалдық көмек көрсету.
Еңбек нарығын реттеудің негізгі тетіктері: экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық – институтционалдық (инфрақұрылымдық), құқықтық, қаржылық, мотивациялық. Еңбек нарығын реттеудің тетіктері үздіксіз өзара байланыста болады. Ауыл шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеу, басқа салалардағы сияқты, ұлттық деңгейдегі еңбек нарығын реттеумен ұқсас. Аймақтық немесе салалық еңбек нарығында да, Ұлттық еңбек нарығында да реттеудің құралдары мен тетіктері бірдей — құқықтық, қаржылық, экономикалық, әлеуметтік және т.с.с. сипатта болады. Салалық немесе аймақтық еңбек нарығын реттеу тетіктерінің айырмашылығы осы деңгейдегі тұрған міндеттер мен мақсаттар ерекшелігінде. Республиканың шығыс аймағындағы еңбек нарығында шешілетін мәселелер оңтүстік немесе солтүстік аймақтағы еңбек нарығында тұрған міндеттерден ерекшеленеді, ал ауыл шаруашылығындағы мәселелер құрылыс немесе темір жол көлігіндегі мәселелерден өзгеше [3].
Еңбек нарығындағы қазіргі таңдағы ең маңызды мәселелер — халықты, соның ішінде ауыл тұрғындарын жұмыспен қамту және жұмыссыздықты азайту. Осы мәселелерді шешу үшін, ең алдымен, еңбек нарығын жүйелі түрде талдап, ондағы болып жатқан өзгерістерді бағалап, әрбір аймақтың, облыстың, экономика салалараның өзіндік ерекшеліктерін ескеру қажет.
Қазақстан бойынша ауыл тұрғындары жалпы халықтың 45,0 пайыздайын құрады. Ауыл жағдайының нашарлауынан, мұндағы қызмет орындарының тапшылығынан, жұмысқа орналасудағы қиыншылықтан аудандардың көпшілігінде жұмыссыздық төмендеді, ал мұның өзі ауылдағы еңбек нарығын әлсіретеді. Осыған байланысты ауылдық жерлердегі еңбекке жарамды жастағы тұрғындарды жұмыспен қамту және оны экономика салаларында, соның ішінде ауыл шаруашылығында пайдалану бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Нарықтық экономиканың дәл қазіргі қалыптасқан жағдайына байланысты пайда болған еңбек мәселелерін шешу үшін еңбек нарығының белсенді жұмыс істеуі үшін қажетті барлық құралдарды іске қосу керек. Олар: — ауылдық жерлердегі еңбек ресурстарының ұдайы өсу процесінің мониторингісін құру негізінде экономикалық белсенді халық санын, жұмыспен қамтылғандарды, жұмыссыздарды есепке алу жүйесін жетілдіру; — ауыл шаруашылығында жасырын жұмыспен қамтылғандарды, жасырын жұмыссыздықты, өзіндік жұмыспен қамтылғандарды айқындау, олардың еңбек табысы жөніндегі мәліметтерді анықтай отырып, салық жүйесін жетілдіру; — ауыл шаруашылығында шағын және орта кәсшкерлікті дамыту негізінде жаңа жұмыс орындарын құру; — жұмыссыздардың бәсеке қабілеттілігін жоғарылату, яғни ауыл шаруашылығы саласы бойынша мамандарды дайындау және қайта дайындау, кәсіптік бағдар беру жүйелерін жетілдіру; — жұмыссыздарды жұмыспен қамтудың жаңа икемді түрлеріне ынталандыру қажет. Ауыл шаруашылығында жұмыс орындарын ашу төмендегі шаралардың арқасында жүзеге асуы мүмкін: — ауыл шаруашылығын, оның ішінде мал және егін шаруашылығын дамыту; — ұсақ тауарлы өндіріске бағытталған ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алу мен қайта өңдеудің икемді жүйесін құруға ықпал ету; — ақпараттық маркетингтік жүйесін дамыту; — ауыл шаруашылық техникасымен қамтамасыз ету және машина-технологиялық станциялардың тиімді жолдарын құру. Қазіргі әлемдік қаржылық жағдайында еңбек нарығында дағдарысты басынан кешіп отырған аймақтарда, әсіресе, жекеленген ауылдық жерлерде ауыртпалықты жеңілдетуге бағытталған төмендегідей шаралар қолданған жөн: — жұмыскерлерді жаппай босататын кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жағдайына сараптама жүргізу; — жұмыспен қамтуға ықпал ету қорынан қосымша қаржыландыруды қарастыра отырып, жұмыскерлерді босату процесін тоқтату немесе оны сатылап жүргізу; — кәсіпорын басшылары мен жұмыс берушілерге бос жұмыс орындарын қысқартқаны үшін белгіленетін санкцияны күшейту; — еңбек нарығындағы жағдайды жеңілдетуге мүмкіндік беретін мақсатты республикалық бағдарламаларды қаржыландыру мүмкіндіктерін іздестіру.