Қазіргі заманғы ауылшаруашылық дақылдарын өндіру технологиясы
Ауылшаруашылығы кез келген мемлекет экономикасының маңызды саласының бірі болып табылады. Ол адамзатқа өміртіршілігі үшін қажетті – негізгі азық түлік түрлерін және күнделікті өмірге қажет пайдалану заттары үшін шикізат береді. Ауылшаруашылығы Қазақстандағы ұлттық байлықтың 15%, қоғамдық (азақ-түліктің) ағымды пайдалану заттардың 12% өндіреді. Ауылшаруашылығы елдің агроөндірістік кешенінің орталық бөлігі. АӨК (агроөндірістік кешен) құрамы үш сфераға бөлінеді.
Біріншісі – ауылшаруашылығы үшін өндірістік күштерді шығаратын сала: трактор және ауылшаруашылық машиналарды жасау, мал азығы және малшаруашылық машиналарын жасау, мелиоративтік техника жасау, минералды тыңайтқыштар, ауылшаруашылығы құрылыс бұйымдарын, микробиологиялық және құрамажем өнеркәсібі, ауылшаруашылық өндірісіне қызмет ететін мекемелер. Екіншісі – ауылшаруашылық өндірісі (егін шаруашылығы, мал шаруашылығы) және орман шаруашылығы. Үшіншісі – ауылшаруашылық шикізатын өңдеу саласы – тамақ, жеңіл өнеркәсіп (зығыр, жүнді алғашқы өңдеу мекемелері), және ауылшаруашылық өнімдерін дайындау, тасымалдау, сақтау, сату салалары.
Дамыған елдерде, соңғы өнім алу үрдісінде ең негізгі рольді АӨК-нің үшінші сферасы алады. Мысалы АҚШ-та АӨК өндірген өнімінің 73% шикізатты өңдеу және сату саласының үлесінде, ал ауылшаруашылық сала үлесіне жалпы өнімнің 13% ғана келеді екен. АӨК барлық саласының тең дамуы – елдің азық-түлік және шикізатпен тұрақты қамтамасыз етілуі кепілі. Қазіргі кезде осы үшінші — өңдеу саласының елімізде нашар дамуы, ауылшаруашылығы өндірген өнімнің орасан зор шығынына әкеледі. Мысалы 2009 жылы өндірген көп астықтың 30%, көкөністің 40-45% — өңдеу және сақтау құрылымдарының болмауынан ысырап болды. Ауылшаруашылық өнімдерін өңдейтін салалардың жабдықтарының тозуы 76% жетіп отыр, ал олардың жабдыққа деген қажеттілігі тек 55-60% ғана орындалады. Ауылшаруашылығы саласының экстенсивті даму мүмкіндігі шегіне жетті, сондықтан интенсифті даму әдістері, саланы дамытудың тиімді және бірегей тәсілі болып саналады. Бұл дегеніміз, әр гектардан жоғарғы өнім алу үшін, жердің әр бірлік ауданына еңбек және материалдық шығынды көбейту, сапаны жақсарту, еңбек өнімділігін арттыру, өнімнің бірлігінің өзіндік құнын азайту шараларын іске асыру деген сөз. Интенсифтендірудің негізгі бағыттары болып: ауылшаруашылығын кешенді механикаландыру, химияландыру, жерді суландыру (мелиорация), ауылшаруашылық жұмыстарының энергиялық қуатын арттыру, пайдаланатын өндірістік технологияларды жетілдіру, әр саланы терең мамандандыру саналады.
Елімізде, жаңа формацияға ену кезеңінде жүргізілген реформалар ауылшаруашылығының құлдырауына әкелді. Ірі егін шаруашылықтары, мал шаруашылығы кешендері жекешелендіріліп, көп жыл қалыптасқан байла-ныстар, қол жеткен жетістіктер құрдымға кетті. Қайта өрлеу кезінде бірталай жетістіктерге жетіп отырмыз. Бірақ шешімін таппаған мәселелер де көп. Соның бірі, ауыл шаруашылық процестерін кешенді механикаландыру, ауылшаруашылық техникасын тиімді пайдалану, жаңа технологияларды енгізіп, өнімнің сапасын жоғарлату. Мұндай жетістіктерге жету тек елдің Солтүстік облыстарындағы ірі егін шаруашылықтарының ғана қолынан келіп отыр. Ал басқа облыстардағы ұсақ шаруашылықтардың жаңа технологияны енгізуге, техниканы жаңар-туына мүмкіндіктері жоқ.
Сапалы және өзіндік құны төмен өнім өндіру үшін заманауи техноло-гиялар мен техниканы пайдалану керек. Сондай технологияның бірі егін шаруашылығында қуатты тракторлар мен кешенді агрегаттарды пайдалану. Қуаты аз тракторлармен жерді өңдеу кезінде бір ауылшаруашылық машина-сын сүйреп, егістік алқапты бір неше рет өту қажет, ол топырақтың төменгі қабатының тығыздалуына, ылғалдылықты жоғалтуға, шаңдануға әкеледі. Өнімнің сапасына әрине бұл тікелей кері әсер етеді. Ал қуатты трактор, кешенді агрегатты сүйреп, бірнеше операцияны бір ретте орындайды. Бұл дақыл өсіп — өнетін топырақтың айтылған қасиеттерін бұзбауға, егін егу немесе оны ору уақытын азайтуға, өнім сапасын жақсартуға мүмкіндік тудырады. Қазіргі, шет елдік егін ору комбайндары бірнеше операцияларды бір сәтте орындайды. Мысалы, бұрынғы технология бойынша алдымен егінді орып дестеге түсіру, оны жинау, бастыру,соңынан сабанды алқаптан әкету операциялары, жоғарыда айтылған топырақтың қасиеттерінің төмендеуіне, артық жанар-жағармай шығынына, артық еңбек шығынына, өнімнің шығынына әкелетін. Ал, қазіргі Солтүстік Қазақстанда пайдаланылатын Канадалық комбайндардың өнімділіктері өте жоғары, олар сабанның өзін турап, егін алқабына қайта шашып кетеді және бидайды бастыру технологиясы да дәннің үгітілуін болдырмайды. Нәтижесінде алынатын астық сапасы да арта түседі.
Техниканы тиімді пайдаланудың тағы бір жолы – бұл мамандан- дырылған, орталықтандырылған машина-трактор парктерін құру. Бұл модельді Ресей ғалымдары ұсынып отыр. Әрине бұл 30-шы жылдардағы МТС-терге ұқсас, бірақ тиімділігі өте көп. Қазіргі кезде елімізде 4 мыңнан астам мал азығын оруға арналған шетелдік «Класс», «Нью-Хиланд», «Кейс», «Джон-Дир» фирмаларының комбайндары жұмыс істеуде. Оларды экономикалық жағдайлары жақсы кәсіпорындар, холдингтер, инвесторлар сатып алуда. Өйткені аталған техниканың сенімділіктері өте жоғары, өнім-ділігі 3-4 есе артық және пайдалануға қолайлы (комфортты).
Елімізде, соңғы жылдары, лизенгіге техника сатып алу, жеке бизнестің ауылшаруашылығына бет бұруы, жаңа технологияны игеруі, ауылшаруа-шылық ұсақ мекемелердің жарақтануын жақсартуға қолайлы жағдай туғызып отыр. Иновациялық жобалар қолға алынып жатыр. Бәсекелестікке сай, сапалы өнім шығару үшін материалдық базаны жақсарту қажет. Жоғарыда айтылғандай Агро өнеркәсіп кешенінің — ауылшаруашылық, шикізат өңдеу және машина жасау, тыңайтқыштарды өндіру салаларын бірге жетілдіру керек. Ал иновацияның негізі, бұл ауылшаруашылық ғылымын өркениетті елдердің деңгейіне жеткізу. Иновациялық іс-әрекет үш құрам бөліктен тұрады: а) ғылыми зерттеулер б) аяқталған ғылыми-зерттеу, тәжірибе — конструкторлық, технология-лық жұмыстарды иновациялық жоба дәрежесіне жеткізу (дайын өнім, товар, технология т.б). с) дайын иновациялық жобаларды, өнім өндіру технологияларын үйрену немесе өндіріске енгізу. Ауылшаруашылық товар өндірушілер арасында – идея, технология, иновациялық жобаларды енгізу барысында бәсекелестік (жарысу) туған кезде ғана еліміздің ауылшаруашылық өндірісі тұрақты экономикалық дамуға қол жеткізеді.