Англиядағы капитализмнiң жеңiсi және орнығуы

XVII ғасырдағы ағылшын буржуазиялық революциясы

I Яков король корольдық билiк жөнiнде

Сонымен, монархия тәңiр билiгiне ұқсас болып табылады. Бiрiншiден, оның негiзi Қасиеттi жазуда түйiнделген, екiншiден, ол бiздiң корольдықтың ежелгi заңдарынан бастау алады, үшiншiден, оның тамыры табиғат заңдарында жатыр… Король титулын тәңiр жаратқан, себебi король-дарды тек Құдайдың өзi тағайындап, олар өз iстерi үшiн тек Құдй алдында жауап бередi.

Лавровский В.М. Сборник документов по истории Английской буржуазной революции XVII в. М., 1973. С. 65.

Парламент мәжiлiсiнен

2 наурыз, 1629 ж.

— англикан шiркеуiне папалық жаңалық енгiзбек болған кез келген адам осы корольдықтың басты жауы болып саналуы тиiс;

— парламенттiң келiсiмiнсiз салық алуға корольға кеңес берген кез келген адам з елiнiң жауы деп саналуы тиiс;

— парламент бекiтпеген салықты з еркiмен т леп жүр-ген кез келген адам еркiн Англия үшiн “сатқын” деп жария-лануы тиiс.

Әрбiр тармақ к п дауыспен мақұлданып отырды.

— Мұнда жасақтар келе жатыр, — деп кенеттен бiреу айқай салды. — Король күш қолдануға бел байлаған ба?

Көздi ашып-жұмғанша палата есiктерi кiлтпен жабылып, протестация дауысқа салына бастады.

Қуатты соққыдан есiктер солқылдады. Келдi!.. Элиот з жазбаларын майшамға жақындатты, ол түтiндеп жана бастады. Холльз есте сақтаған ұсыныстарын қайталай бердi; дүрсiлдеген ауыр соққыдан есiк сынып кетуге шақ қалды…

Ұсыныстар бiрауыздан қабылданды!

 

Ендi депутаттар мәжiлiс залын тастап шыға алады. Есiктер айқара ашылып, палата мүшелерi, оның iшiнде, Кромвель, питейщиктер қатарының арасымен жылжып шыға бердi. Бұл парламенттiң, бәлкiм, бiраз жылдарға тарауына апаратыны бәрiне де белгiлi болды.

Павлова Т.А. Кромвель. М., 1980. С. 43.

“Кавалерлер” және “домалақбастылар”

(Кларендонның “Англиядағы азаматтық соғыстар мен бүлiктер тарихы” деген шығармасынан)

1641 ж.

Бұл кезде король… Уайтхолда болды, мұнда оның әдеттегi қызметшiлерiне қоса жақында таратылған армияның қос палатадан здерiнiң парламент актiсiнде белгiленiп, бiрақ т ленбеген жалақысын алуға әрекет қылып жүрген офицерлерi де к п. Ирландияға қарсы соғысқа шақыру күтiп жүрген олар сарайдағы тәртiптiң әбден бұзылып, қауiпке айналғанын байқап, ұлы мәр-тебелiнi қорғауға з к мектерiн ұсынды және ол ұсыныс қабылданды. Сарай қасынан күн сайын тiп жүрген бұл т менгi тобырдың бейбастақтығына әбден ашуланған офицерлер ең бiр арсыз бұзықтарды соққыға жықты. Осындай қақтығыстарға байланысты талас-дауларда “домалақбастылар” және “кавалерлер” деген екi атау пайда болды, кейiннен бұлар екi жақтың к зқарасындағы айыр-машылықты к рсету үшiн нақты белгiлендi: корольды жақ-таушылар “кавалерлер” деген атау алса, ашу мен штiк туғызған қарсы жақ кiлдерi “домалақбастылар” деп аталды.

Clarendon. The History of the

Rebeltion and Civil Wars in England. 1888.

Ұлы ремонстрация

(үзiндi)

1 желтоқсан, 1641 ж.

115. Халыққа зиянын тигiзген монополиялардың бiр-қатары жойылды.
116. Бұдан да дұрысы — осы жамандықтардың бәрiнiң бастауы — өз қол астындағылар мен олардың мүлкiне ұлы мәртебелiнiң парламент келiсiмiнсiз шексiз билiк жүргiзуiне қарсы болу; қос палата қаулысы мен парламент актiсi бойынша мұндай билiк заңға қарама-қайшы деп жарияланды.
117. Корольдың табыстары нақтыланып, тәртiпке келтiрiлдi, шенеунiктердiң асыра сiлтеуi мен артық шығын жойыл-ды, ал корольдың жекебасын қолдау, корольдықты басқару мен қорғауға қажет шығын толық қамтамасыз етiлдi.
118. елiсiм соттарының жұмысы реттелiп, процесс жүргiзудегi шығындар азайтылды.
119. Алтын мен күмiстi экспортқа шығармау шара-ларын, сондай-ақ неркәсiп пен сыртқы саудадағы байла-ныстың суi үшiн халықаралық ауысымда қаржы курсы-ның тиiмсiздiгiн азайтудың дұрыс шаралары белгiлендi.
120. Парламенттi таратуға қатысты король билiгi белгiлi дәрежеде шектелдi: тәждiң бұл құқығы сақталғанмен, оны қолдану мерзiмi кейiнге шегерiледi.
121. Бiз бұл жерде шiркеудiң қолынан тәртiп пен басшылықтың алтын тiзгiнiн алып, оны жеке адамдар мен Құдайға қызмет етудiң басқа бiр формасын таңдайтын ерекше конгрегацияларға беру ниетiнен аулақ екенiмiздi айтамыз.
122. Ұлы мәртебелi жақсы адамдар мен дұрыс кеңес-тердi қабылдай бiлiп, зi мен қоғамның жетiстiктерiне ұмтылу жолында халықтың саналы түрде бiрiккенiн к ре алатындай деңгейге жету керек.

Конституция и законодательные акты буржуазных государств XVII—ХIХ вв. Сб. документов/ под ред. Галанз П.Н. М., 1957. С. 41—48.

Армия кеңесiне ұсынылған халықтық келiсiм

(үзiндi)

28 қазан, 1647 ж.

1. Қала мен жергiлiктi графтықтардан парламентке з кiлдерiн сайлау қазiргi уақытта бiркелкi б лiнбей отыр-ған Англия тұрғындарының санына қарай теңбе-тең болып ұсынылуы тиiс.

• Жалпы қабылданған тәртiп бойынша халық пар-ламенттi екi жылда бiр рет сайлайды.

4. Осы және елдегi басқа да кiлеттi мәжiлiстердiң билiгi оны сайлаған адамдардың билiгiнен ғана т мен тұрады және мынадай iстердi: заң шығару, згерту, алып тастау, кез келген сот мекемесiнiң қызметiн белгiлеу, ауыстыру, әр-түрлi дәрежедегi шенеунiктер мен жауапты тұлғаларды тағайындау, қызметтен босату, жауапкершiлiкке тарту, бейбiт келiсiм немесе соғыс жариялау және де з халқына қатысты барлық iстердi атқара алады. Осы соңғы аталған шаралар мыналар:
5. Дiн және Құдайға сиыну мәселелерiн шешу ешқандай адамның билiгiне берiлмеуге тиiс.
6. Бiздiң бiреумiздi әскери қызметке күштеп тарту немесе үгiттеу з бостандығымызға қайшы келедi, сондықтан да з кiлдерiмiзге де мұндай құқықтарды бермеймiз.
7. Барлық қабылданған және болашақта шығарылатын заңдар барлығына бiрдей мiндеттi, ешқандай жер немесе мүлiктiк құқықтар, берiлген құрмет қағаздары, атақ, қызмет немесе ататек барлық адамға қатысты әдеттегi тәртiп пен әдiлеттiлiктi бұзуға мүмкiндiк бермейдi.

“Жаңа үлгiдегi” армия

а) Тәртiп.

Кеше әскери сотта бас қолбасшының алдында зiн д рекi ұстап, әдепсiз с йлеген белгiлi маскүнем ирландық Марко дегеннiң iсi қаралды. Ол ешқандай кешiрiмсiз “кiнәлi” деп қабылданды. Оған кесiлген үкiм: қып-қызыл болып күйдiрiлген темiрмен тiлiн түйреп, 14 күнге тек нан, сумен түрмеде ұстап, армиядан масқаралап қуу болды. Басқа бiр қылмыскер зiнiң тұрған орнында тәртiп бұзғаны үшiн сотқа тартылды. Оны бiрнеше аптаға қамауға алып, кеудесiне үлкен әрiппен кiнәсi жазылып, базар алаңында бiр сағат бойы тұрғызу үкiмi кесiлдi.

Армияны ұйымдастыру туралы бұйрық және “Жаңа үлгiдегi” армияның жарғысы

Майдан алаңынан қашқан және з туын тастаған кез келген адам лiм жазасына кесiледi. Егер сақшы немесе күзетшi ұйықтап қалса немесе мас болса… олар еш аяусыз өлiм жазасына тартылады. Ұрлық және тонаушылық лiммен жазаланады.

Барг М.А. Кромвель и его время. М., 1960. С. 133.

Кромвельдiң сөзiнен

13 сәуiр, 1657 ж.

Мен алғаш осы iстi қолға алғанда, барлық жерде бiздiң адамдардың жеңiлгенiн к рдiм. Мен шынында да осыны к рдiм, сол кезде мен лорд Эссекстiң армиясына бiрнеше жаңа полк қосылғанын қаладым да, осы iске жарайтын адамдарды әкелу арқылы оған пайдам тиетiнiн айттым.

“… Сiздiң әскерiңiздiң, — дедiм мен, — к п б лiгi кәрi, маскүнем, жалдамалы баскесерлерден құралған, ал олар-дың әскерiнде бекзадалардың балалары, жағдайы бар адам-дар к п. Осындай т мен, нашар адамдар бойында намысы бар батыр бекзадаға қарсы тұра ала ма?” Мен оған iстiң жайын дәл осылайша хабарлап, былай дедiм: “Сiз рухы бар адамдар табуға мiндеттiсiз”. Мен солай жасадым да. Мен Құдайға сенетiн және здерiнiң не iстеп жүргенiн түсiнетiн жандарды жинадым, сол күннен бастап олардың қандай жаумен кездессе де жеңiлмегенiн сiзге айтуға тиiспiн.

Cromvells Oliver. Letters and Speechts. 1908. V. III. P. 231.

Левеллерлер халықтық тәуелсiздiк жөнiнде

2. Халық тәуелсiздiгiнiң белгiсi болып табылатын парламент король мен лордтардың нормандық билiгiнiң уысында тұрған кезде, бұл ұлттың ешқандай бостандығы мен құқығын мен к ре алмаймын.
3. Ең жоғарғы билiк халықта… Парламент з мiндетiн халықтан алды… Қауым палатасы зi қызмет ететiндерден г рi маңыздырақ деп түсiну қандай да бiр ханзаданың ел-шiсi немесе кiлi сол ханзаданың зiнен де жоғары билiкке ие деп айтумен бiрдей.
4. Адамдарды, олардың еркiн келiсiмiнсiз билеп-т стеуге, басқаруға өзiне-өзi ерiк берiп, құқық алған кез келген адамның мұндай қылығы ж нсiз, әдiлетсiз, арсыз қылмыс болып шығады.
5. Кез келген билiк басшыға сенiп тапсырылады, сыйға тартылады, бiрақ ортақ келiсiммен ғана берiледi. Кез келген жеке адам өз жаратылысынан құқықтарға ие, оған ешкiм қол сұға алмайды және шектей алмайды.

Лавровский В.М. Сборник документов по истории Английской буржуазной революции XVII в. М., 1973. C. 192 — 194.

I Карлдiң жазасы жөнiндегi бұйрық

29 қаңтар, 1649 ж.

Англия королi Карл Стюарттың iсiн анықтау және оған үкiм шығару бойынша құжат Жоғарғы Сотқа 1649 жылы 29 қаңтарда берiлдi.

Англия королi Карл Стюарт з мемлекетiне сатқындық және басқа да ауыр қылмыстар жасады деп айып тағыл-ғандықтан… ертең, 30 қаңтарда, таңертеңгi сағат он мен күндiзгi бес аралығында Уайтхолл алдындағы алаңда осы үкiмдi iске асыру сiзге жүктеледi.

Корольдың жазасы

Уайтхолл алдындағы алаң бұл кезде халыққа толы едi. Балкондарға адам толып, шатырлар к рермен к птiгiнен майысып тұрды. Кейбiр ептiлер ағашқа шығып алған. Ат тұяғының дүбiрi естiлiп, “темiржондылардың” таңдаулы жасақтары к пiрдi толық қоршап, сарайдың қабырғасын бойлап сап түзедi.

Күн суық едi. Карл қағазына қарап, азғана с з с йледi. Ол зiнiң кiнәсiз екенiн айтты. Ол д рекi күш қолданды деп айыптады. *зiн- зi ол граф Страффордтың жазасына жол бергенi үшiн ғана айыптады. Ол “халықтық бостандық” жағында екенiн айтып: “Мемлекеттi басқаруға араласу оның қол астындағылардың жұмысы емес”, — дедi. Король король болып қала бiлдi, з қол астындағыларға, ақылсыз да қатыгез баласына ақыл айтқан қайырымды монарх болып сөйледi.

С зiн бiтiрген соң, Карл епископтың к мегiмен зiнiң ағарған ұзын шаштарын баскиiмiне жасырып, плащын ше-шiп, тiзерлеген қалпы басын д ңбекке қойып, қысқа ғана сиыну с здерiнен соң өлiмге дайын екенiн бiлдiрiп, қолдарын алға созды. Баскесер балтаның бiр ғана соққысымен басты шауып түстi. Баскесердiң к мекшiсi басты тез ұстап үлгердi де, қолымен жоғары к тердi.

— Мiне, сатқынның басы! — дедi ол.

Халық жақтан айғай ма, күрсiнiс пе естiлiп тұрды. Бiр-неше адам корольдың қанына орамалын тигiзу үшiн к пiрге ұмтылды. Кавалеристер халықты эшафотқа жақындатпады. Бiраздан соң алаң бос қалды.

Павлова Т.А. Кромвель. С. 196-197.

Англияны республика деп жариялау туралы акт

19 мамыр, 1649 ж.

Өз қолындағы билiкке сүйене отырып, парламент мынаны жариялайды және заңдастырады: осы акт бойын-ша Англияның және оған жататын барлық аймақтар мен иелiктердiң халқы еркiн республиканың негiзiн құрайды және бұдан былай еркiн республика ретiнде елдi қандай да бiр корольсыз және лордтар палатасынсыз-ақ, елдiң жоғарғы билеушi органы — парламенттегi халық кiлдерi және парламент бекiткен министрлер мен қызметкерлер басқара алады.