Нәдiр шахтың сыртқы және iшкi саясаты
Нәдiр шах Афшар (наурыз, 1736 жыл — маусым, 1747 жж.) Иран мемлекетiн бұрынғы шекараларында қалпына келтiрумен шектелдi. Ол басқарған кезең шапқыншылық және тонаушылық сыртқы соғыстармен ттi. Нәдiрдiң шапқыншылық саяса-тының негiзгi себептерi мемлекеттiң сарқылған қаржысын қалпына келтiруге және жаңа әулетпен отырықшы және к шпендi феодалдық ақсүйектердi татуластыруға ұмтылу болды. Оларға қираған, қаңыраған Иранда жинауы қиынға түсетiн күштi әскерлердi ұстау үшiн қажеттi соғыс олжасы есебiнен мүмкiндiгiн бердi. Нәдiр әскерлерiнiң зегi күтiп-ұстауы үлкен қаржыны талап ететiн жауынгер түрiкмен, збек және ауған тайпалары болды. 1737 -1738 жылдары ауған тайпаларын зiне бағын-дырып, Нәдiр шах Үндiстанның “Ұлы моғол” державасына қашқындар, яғни ауған к терiлiсшiлерiн паналатты деген сылтаумен соғыс жариялады.
Нәдiрдiң әскерлерi 1739 жы-лы наурызда Карналдағы ұрыста Мұхаммед шахтың “Ұлы моғол” державасын талқандап, оның астанасы Делидi жаулап алды. Дели де елдiң басқа к птеген аудандары сияқты жаппай тонаушылыққа ұшырады. Үндiстанда Нәдiр басып алған соғыс олжасы, ең аз дегенде, 700 млн рупий сомасында бағаланды. Делилiк Мұхаммед шах Нәдiр шахқа Үндi зенiнен батысқа қарайғы аумақтарды беруге мәжбүр болды. 1740 жылы Нәдiр шах збек хандықтары Бұқара мен Хиуаға жорық жасады. Бұқаралық Әбу-л-Файз зiн Нәдiр шахтың боданымын деп мойындады. Хиуа ежелгi Хорезм табан тiрескен қарсылықтан кейiн бағынуға мәжбүр болды. Нәдiр Хиуада құлдықта жүрген 30 мың ирандық тұтқын құлдарды азат етiп, ал ондағы орыс тұтқын құлдарға отанына оралуына мүмкiндiк бердi. 1740 -1743 жылдары Нәдiр таулы Дағыстанның хан-дықтары мен “еркiн қоғамын” бағындыру мақсатымен қиын жорыққа аттанды, бiрақ толығымен сәтсiздiкке ұшырайды, йткенi дағыстандықтардың қарсылығы нағыз халықтық соғысқа ұласады. 1743 -1746 жылдардағы Түркиямен жаңа соғыстар Иранның әскерлерiне мықты шапқыншылық болмаса да бiраз табыстар әкелдi. *йткенi осы кезде Иранда және оларға бағынышты елдерде к терiлiстер болып, оларды басу үшiн соғыс алаңынан әскерлердiң бiр б лiгiн жiберуге тура келдi. 1746 жылғы Кердан бiтiмшарты бойынша Иран мен Түркияның арасындағы шекаралар бұрынғысынша қала 60 бердi. Нәдiр шах екi рет, яғни 1737 және 1741 жылдары Оман мен Арабияның оңтүстiк-шығысын жаулап алу үшiн әскерлерiн жiбергенiмен, бұл жорықтар жеңiске жете алмады. 1740 жылдан кейiн Нәдiрдiң шапқыншылық саясаты одан әрi сәтсiз бола түстi. Ол орасан зор шығынға ұшыратты және елеулi соғыс олжасы мен жаңа аумақтық иелiктер әкеле алмады. Кейбiр мәлiметтер бойынша, Нәдiр шах Каспий теңiзiнiң барлық жағалауларын жаулап алу туралы ойлаған.
1743 жылдан бастап Каспий теңiзiнде ағылшындық авантюрист Эльтонның басшылығымен иран әскери флотын салу және Нәдiрдiң Дағыстанға жорығы Ресейге мазасыздық туғызып, орыс әскери күштерiн Иран шекарасына таяу жердегi Кизлярға шоғырландыруға әкелдi. Бiрақ жағдай соғысқа жеткiзген жоқ. Парсы шығанағында Иран үстемдiгiн орнату мақсатымен Нәдiр Буширде зеңбiрек құятын зауытты салып, әскери флот құрылысына кiрiседi. Нәдiр шах Мешхед қаласын зiнiң астанасы еттi. Ол орта-лықтандырған саясат жүргiзуге әрекет жасады, бiрақ елдегi шаруашылық күйзелiсi мен жекелеген облыстардың ара-сындағы байланыстардың әлсiреген жағдайында ол тек айқын утопия болып қала бердi. История Ирана. М., 1977. С. 199 -205. Нәдiр шах. Сефевидтер әулетiнiң құлауы (Акоп Шемахецидiң “Шагогаканынан”) 1743 жыл. Тахмасп шахтың қолбасшысы Нәдiрдiң таққа отыру және оның Сефевидтер билiгiн құлату тарихын бейнелейдi.
Осы шығарманың авторы Акоп Шемахеци оқиғалардың замандасы. XVIII ғасырдың ортасында ол Ечмиадзинде католиктiк тақта отырған. Мiне, армян заманы [б.з. 1721 жыл]1 , яғни 1170 жылы ауғандар үлкен күшпен Қандағарға баса-к ктеп енiп, Сұлтан-Хусейн2 шахтан оның астанасы Исфаханды басып алып, осы елдiң к птеген қалаларын иелендi. Оны сол 1 Тiк жақшада б.з. жылдары к рсетiлген, автор “бiздiң заманымыз” дегенде, армяндық жыл санауды айтып отыр. 2 Хусейн Сефевид шах (1694 -1722). 61 жылдары патшалық құрған Мәмед деген бiреу басқарған. Бұл бiздiң заманымыздың 1171 (1722) жылдың он екiншi қазаны болатын. Парсы шахының к ршiлес жатқан дұшпандары да к терiлiп, Парсы қалаларын жаулап алды, осылайша қызылбаштарға үлкен шығын әкелдi. Бiрақ Сұлтан-Хусейн шахтың Исфаханнан ауғандардан қашып шыққан Тама1 деп аталатын ұлдарының бiрi осы уақытта Хорасанда2 — Мешхед қаласында болатын. Мiне, сол з қол астына сондағы қызылбаштарды жинап алып, билiгiн жүргiзедi. Тамас зi жинаған әскерлерiне Баварт облысы, Хорасаннан келген жолы болғыш, қабiлеттi әрi ер-жүрек Нәдiр-Кулидi басшы етiп тағайындайды. Тамас патша одан бұл есiмiн алып тастап, оған зiнiң, яғни Тамас-Кули хан есiмiн бередi. Оны к птеген әскерлерi-мен Исфаханға әлi онда жүрген ауғандарға жiбередi.
Мұнда келгеннен кейiн Тамас-Кули хан3 Ашраф шах бастаған әскерлермен бiрге ауған әскерлерiнiң тас-талқанын шыға-рып, оларды Исфаханнан бас сауғалап қашуға мәжбүр-лейдi, қаланы иеленiп, сонда билiк етедi. Бұл бiздiң заманы-мыздың 1178 [1729] жылғы 4 қарашасы болатын. Бiрнеше күннен кейiн Нәдiр Тамас патшаны шақырып алып, оны таққа отырғызады. Содан кейiн мұқият дайындалып, аса үлкен қолмен Ширазға қарай жылжып, осы елдi барлық қалаларымен қоса жаулап алады. Осы арадан ол Хамаданға, Урмияға және Керманшахқа аттанып, ауғандардан осы қалаларды тартып алады. Әрi қарай Тебризге түсiп, оны да иеленедi. Осылай Арда-билдi де алады. Тебризден Нәдiр Хорасанға қайтып оралып, жолында ауған қаласы Гератты қоршауға алып, оны да жаулап алады. Ол бiрнеше қалалар мен облыстарды жаулап алғаннан кейiн, оның iсi сәттi болып, күшейе түседi. Сонда ол Тамас шахпен жауласа бастайды, әскерлердiң к зiнше оған тiл тигiзiп, жалған айып тағады. Гераттан Исфаханға жауыз-дық пиғылмен қайтадан келiп әскерлердi баурап алады да, Тамас шахты тақтан түсiрiп, оны Сабзавар қаласына, Хора-санға жiбередi және бақылауда ұстауды бұйырады. Ал 1 Тахмасп. 2 Иранның солтүстiк-шығысында орналасқан аймақ. 3 Құрметтi титулы, тiкелей мағынасы — хан, Тахмасптың құлы. 62 оның орнына оның кiшкентай ұлын отырғызып, оны Аббас шах деп атайды. Бұл — бiздiң заманымыздың 1181 [1732] жылғы 22 тамызы едi. Бiрақ баланы, яғни Аббас шахты Исфаханда қалдырғысы келмей, астананы ауыстырып, оны Казвинге жiбередi. Осыдан кейiн барлық әскерлерiн алып, Лур елiне қарай жылжып, оны зiне бағындырады. Осы жерден ол Бағдатқа барады…