Алжирдiң саяси құрылысы
(Алжирдегi ағылшын факториясын уағыздаушы Томас Шоудың (1692 -1751) кiтабынан алынған. Ол екi жыл бойы Солтүстiк Америка мен Таяу Шығыс бойында саяхат жасаған. Оның кiтабының ағылшындық басылымы 1738 жылы Оксфордта шыққан).
[Арабтардың] басым бөлiгi көптеген ғасырлар бойы түрiктердiң езгiсiнде болғанына қарамастан, оларға жеке-меншiк магистраттарға ие болуына және өздерiнiң дәстүрлерi бойынша сотта құқықтарын жүзеге асыруларына мүмкiндiк берiлген. өйткенi олар өз жерлерiнен алынған өнiмiнiң сегiзден бiр бөлiгiн тұрақты түрде берiп отыратын жерде мiр сүрiп жатыр және бұдан басқа түрiктер жылма-жыл талап етiп отырған жан басы салығын төлеуге мәжбүр, әйтпегенде түрiктер олардың өз заңдарын, әдет-ғұрыптары мен құқықтарын еркiн пайдалануларына кедергi келтiредi. Осылайша әрбiр дуар1 ауылдағы ең бай, анағұрлым беделдi отбасынан шыққан адам басқаратын шағын ұлыс ретiнде қарастырылады. Бұл құрмет әрдайым әкеден балаға мұра ретiнде қалдырыла бермейдi, бiрақ ежелден негiзiн салушы нумидийлiктердiң белгiлеген дәстүрiне орай, егер мұрагер те жас болса немесе қандай да бiр дене кемiстiгiнен зардап шеккен жан болса, онда осы қызметтiң мiндеттерiн орындауға өзiнiң мiнез-құлқы және сақтығымен анағұрлым 1 Дуар — к шпендiлердiң шағын елдi мекенi.
Қабiлеттi болып көрiнетiн оның немере ағасын немесе туысқанын сайлайды. Дуар көсемi деспоттық билiкке ие болғанына қарамастан, әдетте, ол барлық алауыздықтар мен туындаған дау-жанжалдарды мүмкiндiгiнше жұмсақ түрде шешiп отырады, осы iс барысында ол зiне (к семге) зiнiң кеңесiмен к мектесу үшiн әрбiр шатырдан бiр немесе екi адамды таңдап алады… өзiне тек бiр ғана дуар бағы-нышты болған к семдi, әдетте, шейх деп атайды, ал бiрақ ол барлық тайпаның к семi болып табылып, оның билiгi к птеген дуарларға таралса, онда оған шейх әл-кабир титу-лын бередi, яғни ұлы билеушi немесе оны әмiр деп атайды, демек, патша деген сөз. Тунис үкiметiнен сәл ғана ерекшеленетiн Алжир үкiметi дейден тұрады, оны вице-король және дуван (диван) немесе Үлкен кеңес ретiнде қарастыруға болады. Дуван, негiзiнен, отыз яя-пашадан1 тұрады. Кей кезде барлық маңызды iстер заңды күшке ие болғанға дейiн және дей ол заңды қалай орындағанына қарай осы жиналыста шешiлуi тиiс; бiрақ к птеген жылдардан берi кеңеске мүлдем дерлiк назар аударып жүрген жоқ және онымен тек деймен және оның фавориттерiнiң арасында әлдеқашан алдын ала шешiлiп, кесiлген қалыпта ғана кеңеседi.
Осылайша кеңеске келiсуден басқа амал қалмайды. Анығында, бүкiл билiк бiр адамның қолына шоғырланған. Алжирде дей деп аталатын бұл тұлғаны әскери адамдар-дан сайлайды. Барлығының, тiптi ең нашар деген солдаттың зi осы қызметке үмiттенуге құқығы бар. Он дейдiң iшiнен бiреуi з ажалымен, өз төсегiнде тыныш өлу бақытына ие болғаны сирек кездеседi … өз ажалымен лгендер аз. (Басқару тәсiлi). Осы ауқымды корольдықтың тұрғын-дарын бағынышта ұстаудың ұлы нерi қару күшiн пайдала-нудан емес, “бөлiп ал да, билей бер” деген ежелден келе жатқан саяси ұранды қолдана бiлу шеберлiгiнен тұрады. Сонымен, провинция губернаторлары өз округiндегi немесе здерiнiң қарауындағы араб тайпаларының қалт еткен қимылына жiтi назар аударып отырады, өйткенi олар бiрiн-бiрi к ре алмайды, ал бейлер ұрыс-таласты ршiтiп, әлсiн-әлi бөлiнудiң жаңа сылтауларын туғызып отырады…
Сондықтан губернаторлар үкiметке қарсы осы тайпалардың 1 Яя-паша — Алжирдегi түрiк әскерлерiнiң әскери шенi. 64 бiреуiнiң қандай да бiр наразылығының ршуi туралы бiлсе, оған қарсы басқа тайпаны қоздыруға тырысады. Осылайша араб билеушiлерiнiң арасында орнаған алауыздықты ршiте және бiр тайпаны екiншiсiне қарсы қоя отырып, олар з мақсаттарына аздаған — 4 немесе 5 мың түрiктiң күшiмен қол жеткiзедi: үкiметтi қолдап, зiнiң к ршiлерi тунистiктер мен батыстық маврларды здерiн құрметтеуге мәжбүр-лейдi. Корольдықтың кiрiстерi. Мен жүргiзген ең дәлме-дәл зерттеулерге сәйкес осы үлкен және жерi құнарлы король-дықта жинайтын барлық салықтар жылына 300 мың доллардан артық к терiлмейдi.
Бiрақ теңiзден түскен олжа-ның сегiзден бiр б лiгi, артында баласы қалмағандардың мүлiгi, тәуелсiз каидтерден түскен темдер және жиi-жиi болып тұратын мәжбүрлiк тәркiлеулер қазынаға одан да к п кiрiс әкеледi деп есептейдi. Ақырында әскерлерге т ленетiн ақы те аз, ең жас солдат әрбiр екi айда тек 406 аспра1 алады, ал ең кәрi немесе айлығын тұтас алатындар тек 5800 аспра алады; 697 аспра бiр долларды құрайды… Ең к п дегенде, 3500 солдат айлығын тұтас алады, осылайша 200 мың доллар (таллер) бүкiл армияға т леу үшiн жеткiлiктi деп есептеуге болады. Бұл арада тағы бiр мысал, яя мен үйленбеген балук-паша2 айлықтан басқа күн сайын 8 кiшкене кесек нан алады, ода-паша және үйленбеген қарапайым солдаттар 4 кiшкене кесек нан алады. Әр нанның салмағы 5 унцияға жуық.