Мысырдағы меншік және салық түрлері

Меншiк және жерге салынатын салық түрлерi

( М.А.Ланкренiң мәмлүктер басқарған соңғы жылдардағы Мысыр аймақтарын басқару жөнiнде және жерге салық жүйесi туралы ескерткiш жазбаларынан. Француздық инженер Мишель Анже Ланкре (1774 -1807) Наполеонның Мысырға экспедициясы кезiнде “Мысырдағы француздық экспедиция” атты ғылыми еңбектi жария-лау ж6нiндегi комиссар болып тағайындалған). Мысырда жер иеленушiлердiң үш тегi болды. Феллахтар немесе шаруалар, мүлтазимдер немесе помещиктер, мешiттер немесе уакф иеленушiлерi. Феллахтардың к пшiлiгi жер иеленушiлерi болып табылады. Олар — осы жерлердiң меншiк иелерi, йткенi оларды басқа феллахтарға сата алады және мұра бойынша өз балаларына қалдыра алады.

Алайда… оларға мiр бақи салық салынған. Олар салық т лейтiн адамдар мүлтазим немесе помещик деп аталады. Ол шын мәнiсiнде осы жерлердiң қожасы болып табылады. өйткенi ол өзiне төленетiн салықты к бейтiп, азайта алады, осы жерлердi басқа мүлтазимдерге сыйға беруiне немесе сатуына болады… және ақырында, егер феллах иеленушiнiң артында жердi мұраға қалдыратын баласы болмаса, ол лгеннен кейiн ол жерлердi зiнiң жеке иелiгiне қосып ала алады.

Мүлтазим осындай құқықты феллахтың басқа меншiгiне қолдана алмайды. Егер феллах мұрагерсiз болса, оның үйiн және мал-мүлкiн мүлтазим емес, фиск алып алады… Мүлтазим феллахтың өзi өңдеп жүрген жерiн тартып ала алмайды, ол егер феллах оны ңдей алмаған немесе салық т лей алмаған жағдайларда ғана алып қояды… Феллах мүлтазимге жерден т леуi тиiс салық маль әл-хурр немесе еркiн ақша болып табылады. Ол мириден әрқашан да көп. Осы салықты (миридi) т легеннен қалатыны мүлтазимге тиiстi және фаид немесе кiрiс деп аталады… …Миридi жерлер федданы бойынша емес, ауыл бойынша б ледi. Содан кейiн мүлтазимдер осы салықты өз иелiкте-рiнiң м лшерiне сәйкес жекелей б лiп алады.

Бұл салық — (маль ал-хурр) мүлтазимдер заңды түрде жинауға құқығы бар жалғыз салық. Оларға (феллахтарға) жаңа салымдар сала бастады. 1 мири — салық. 68 (Мүлтазимдердiң) жекеменшiгiнiң басқа бөлiгi өздерiне тұтасымен тиiстi және мириден басқа ешқандай салық салынбайтын жерлерден тұрады. Мүлтазимнiң жеке иелiгiн құрайтын бұл жерлер ард әл-васия немесе сеньориалдық жерлер деп аталады. Жекеменшiктiң бұл түрi Мининнен т мен Жоғарғы Мысырда болмайды, бiрақ жалпы Төменгi Мысырда васия жерлерi феллахтар жерлерiнiң оннан бiр бөлiгiне дерлiк құрайтынын айта кету лазым. Үшiншi тектi құрайтын иеленушiлер — уакфтар мен мешiт иелерi… Миридi белгiлеген кезде мешiт жерлерiне салық салынбаған және бұрынғысынша салықтан мүлдем босатылған күйiнде қала бердi… Арабша қайырымдылық қорлары уакф деген жалпы атауға ие. Жердi сыйға тарту ерекше атауға ие болады, яғни ризк немесе қайыр садақа делiнедi.

Жердi басқару

…Әрбiр мүлтазим феллахтардың арасынан басшысын сайлайды, ол қарамағындағыларға бастық болып, шейх мүлтазим басқаратын жерлердiң бiр б лiгiн ңдеушi феллахтарға қатысты полициялық жұмыстарды жүзеге асырады. Мүлтазим одан салық нiмдерiн талап етiп, оған феллахтардан салық жинауына мүмкiндiк бередi. Шейх ул-бияд қайтыс болғаннан кейiн, мүлтазим оның балаларынан оның мұрагерiн таңдап алады. Осы жаңа шейх мүлтазимге алғыс ретiнде сыйлық жасайды, ол такаддама деп аталады.

Такаддаманы ақша немесе астық, кейде тiптi жылқы түрiнде берiледi. Васия жерлерiн басқару кезiндегi салт-дәстүрлер әр алуан… Мүлтазим зiнiң жерiн жалға бередi, не болмаса, оны ақысына ңдеуге шаруаларды мәжбүрлейдi немесе ақырында, кейбiр жерлерде ол оны барщина арқылы ңдеуге құқылы. Мешiт жерлерi және ризк деп аталатын жалпы барлық жерлер васия жерлерi тәрiздi басқарылады. 1 васия жерлерi — жекеменшiк иелiгiнде болатын жеке мұраға қалдырылып отыратын жер. 69 Шейхтарға бағынышты жер иеленушiлерден басқа ауылдарда феллахтар болады, олардың мүлдем жерге иелiгi жоқ және жерi барларға жалданып iстейтiн жұмысшы ретiнде пайдаланылады… Жоғарғы Мысырдың барлық б лiктерiнде ауылға тиiстi жерлер Төменгi Мысырдағы сияқты әрбiр феллахқа жекелеп жатпайды. Олар жалпы иелiк болып табылады және жыл сайын әрқайсысына оны ңдеу құралына сәйкес б лiнедi. Жоғарғы Мысырдағы салық екi негiзгi б лiкке б лiнген: маль — ақшалай салым және харга — қолма-қол жарна. Екеуi де мүлтазимге т ленедi. Бiрiншiсi дурраның астығынан, екiншiсi арпа, бидай және т.б. нiмдерден берiледi. 1798 жылғы француздарға қарсы Каир көтерiлiсi куәгерiнiң жазбалары Сенбi күнi, 10 жұмада, ал-ула (20.Х.1798) (қайтадан) диван жиналып, онда жылжымайтын мүлiкке салынатын салық тiзiмi ұсынылды… Тұрғындардың арасында бұл ж нiнде хабар тараған кезде шу шықты…

Қалың тобыр жиналды, бiрақ оны басқаратын басшы болған жоқ… Жексенбi күнi к терiлiсшiлер топтасып, күрестi жалғастыруға бел буды. Тығылған қару-жарақ пен соғыс жабдықтарын шығарды. Әл-Хусайнийи1 кварталының қарапайым тұрғындары мен к ршiлес кварталдардың кезбелер тобының қаумалауымен Сейид Бадр2 келiп жеттi. Олардың барлығы қатты шу к тердi. “Аллањ ислам жеңi-сiн жебесiн!” деген ұранмен олар әл-азхар3 Кадидiң үйiне қарай жылжып, оны қоршауға алды. Оларға басқа тұрғын-дар iлесiп, жиналғандардың саны мың адамнан асып кеттi. Кади қорқып, есiктердi бекiтiп, күзетшiлердi қойып қойды. Сол кезде топтан тас пен кiрпiштi лақтыра бастады. Кади қашуға әрекет жасағанмен, онысы сәтсiз болды.

Көтерiлiске шыққандар сәкiлердiң тас мастабтарын4 талқандап, здерiн қорғап ұрыс кезiнде жаудың шабуылына 1 әл-Хусайнийи — Каирлiк кедейлердiң кварталы. 2 Сейид Бадр ад Дин әл-Мукаддаси — Каир к терiлiсiн ұйымдас-тырушылардың бiрi. 3 әл-азхар — бұл лауазымға ХVIII ғасырда, әдетте, түрiк шенеунiгi ие болған. 4 мастаб — үйдiң қабырғаларындағы тас орындықтар. 70 кедергi келтiруi тиiс баррикадалар жасады. Әрбiр баррикаданың артына тұрғындардың үлкен тобы орналасты… …(Француздар) Әл-Баркини т бесiне және бекiнiске бекiнiп алып, мұнда қару-жарақ пен оқ-дәрi, зеңбiрек, бомба мен ядро таси бастады… Атыс екi жақтан да жалғасып, жағдай бұрынғыдан да шиеленiсе түстi. Күн ауа күрес бұрынғыдан да қатая түстi. Француздар тұрғын үйлерге… әсiресе к терiлiсшiлер орна-ласқан жерлерге, меселен, әл-Гурийа базарына немесе әл-Фаххамин кварталына зеңбiректен оқ жаудырды.

Оқ көтерiлiсшiлерге қарай бораған кезде (олар ешқашан мұндайды к рген жоқ-ты), олар “О шапағатты ием, бiздi осы азаптан құтқара г р!” — деп, к ше-к шенi сауғалап, қуыстарға тығылды. Сол мезетте әл-Лиман1 қаласынан осындай атыс баста-лып, ғимараттар, үйлердiң қабырғалары қирады. Осы жантүршiгерлiк жағдай ршеленген кезде шейхтар француздық әскербасына тұрғындарды осы апаттан құтқарып, з солдаттарына атысты тоқтатуға тыйым са-луды тiнуге аттанды, ал олар з кезегiнде мұсылмандарды тоқтатуға күш салатындықтарын мәлiмдемекшi болды… Әскербасы оларды кешеуiлдегенi үшiн жазғырды, ал олар здерiне тиiстi нәрселердi орындамағанын айыптады. Шейх-тар кешiрiм сұрады, әскербасы оларды кешiрiп, атысты тоқтатуға бұйрық бердi. Осыдан кейiн шейхтар, жол бойы: “Татуластық!” — деп айғайлап кетiп бара жатты. Адамдар естiп, бiр-бiрiне қуанышты хабарды жеткiзуге асықты. Барлығы тынышталды. Бұл кешкiлiк уақытта болды.

Француздар қалаға баса-к ктеп кiрiп, ешқандай қарсылықты кезiктiрмей, з жолындағы барлық кедергiлердi қирата отырып, к шелер мен тұйық к шелерде жортып жүрдi… Француз топтары әл-азхар кварталын қоршап алып, тоналған нәрселердi, қару-жарақты iздеген сылтаумен кейбiр үйлердi талан-таражға салды. Тұрғындар бас сауғалап қаша ж нелдi… Каирдiң тұрғын халқының к пшiлiгi лтiрiлiп, Нiлге тасталды. Осы екi күн мен одан кейiнгi күндерi қанша адам лгенi тек бiр Құдайға ғана аян…