Сығанақ қаласы туралы қысқаша мәлімет
Қашқарлық Махмұт ХI ғасырда оғыздардың Сырдарияны “угуз” зенi деп атағанын мәлiмдеген, ал гүздер қалаларына ол Сауран, Сығанақ, Сүткент, Қарашық және Қарнақ қала-ларын жатқызған. Оның картасында “гүздер қалалары” алқабы Қарашық қаласынан оңтүстiкке қарай, Сырдария ңiрiнiң орта белiнде көрсетiлген. Сығанақ қаласы туралы алғашқы рет Х ғасырдың жазба деректерiнде айтылған, ал ХI ғасырда оны Махмұт Қашғари оғыз қалаларының iшiнде атап өткен. 55 ХII ғасырда Сығанақ қыпшақ мемлекеттi көбiрлестiгiнiң астанасы болады.
ХIII ғасырда тарихшы Джувайниде сығанақтықтардың моңғолдарға көрсеткен қарсылығы нәтижесiнде қаланың 1220 жылы талқандалуы ж нiнде суреттеген. Ол Жошы әскерлерiнiң Сырдария бойымен Төмен жылжи отырып, бiр қаладан кейiн бiр қаланы алып отырғанын жазады. Жошыға жергiлiктi екi саудагер Хасан-қожа мен Әли-қожа ерiп жүрген. Хасан-қожа қала тұрғындарын берiлуге к ндiру үшiн Сығанаққа жiберiлген, бiрақ олар сатқынды лтiрiп, жауға қарсылық жасайды. Жетi күн бойғы шабуыл-дан кейiн ғана Сығанақ қаласы басып алынып, тұрғындары түгелдей қырылған. Талқандалғанына қарамастан, Сығанақ қайта салынып, ол туралы ХIII ғасырдың орта шенiнде Гетумның суретте-месiнде “Сығанақ” ретiнде атап көрсетiлген. Бiртiндеп қала қайтадан Сырдария ңiрiндегi iрi саяси және экономикалық орталыққа айнала бастайды. ХIV ға-сырда Сығанақ Ақ Орданың астанасы болады; онда әсiресе Ерзен хан мен Орыс хан тұсында мешiттер, хан сарайы, басқа қоғамдық ғимараттар салынды. ХV ғасырдың 20-жылдары бiраз уақыт қала Ұлықбектiң әкiмдiгiнде болған, ал 1446 жылы қаланы Әбiлхайыр хан билеп алған. 80-жыл-дары қаланы Мұхаммед Шайбани, ал одан соң қазақ ханы — Бұрындық иемденген. Содан кейiн ол қолдан қолға ауысқан: ХVI ғасырдың 50-60-жылдарында оған збек хандары ие болған, олардың артынан сол ғасырдың соңында қала қазақ хандықтарының қол астына тедi. ХVI ғасырдың бас кеөзінде, Рузбиханның айтуынша, қаланың бiршама әлсiрегенi, тұрғындар санының азайғаны байқалған, ал ежелдегi Сығанақ “жайқалып тұрған, үй-жайлар және өңделген бау-бақшалармен қоршалған, азық-түлiкке бай және қазақ халқы үшiн маңызды сауда орны болған. Түркiстан аймақтары мен Мауереннахрдан, Шығыс-тан бастап Қашқар, Хотан шекараларынан келген сауда-герлер Сығанаққа сол жерлердiң тауарларын алып келiп, Дештi елдерiмен сауда жасаған”. Сығанақ өзінiң архитек-туралық ескерткiштерiмен, әсiресе К к-Кесенемен белгiлi болған.
Зерттеушiлердiң пiкiрi бойынша, бұл кесене — Әбiлхайырдың қабiрi, ал оның немересi Шайбани хан ХVI ғасырдың басында Тимуридтер патшалығын құлатқан. 56 Ортағасырлық Сығанаққа с зсiз сәйкес келетiн Сунақ-ата қаласының қалдығы Төменарық темiржол стансысынан солтүстiк-батысқа қарай 20 шақырым жерде, қаөзіргi Түркiстан-Қызылорда автомобиль жолынан 1,5 шақырым оңға қарай орналасқан. Жобасында көне қала бесбұрыш формалы болып келген. Оның топографиясында iшкi қамал мен шахристан оңтүстiк-шығыс Бөлiгiнде орналасқан. Шах-ристанның лшемдерi: солтүстiк жағы — 250 м, батысы — 360 м, оңтүстiгi — 250 м және оңтүстiк шығысы — 450 м, солтүстiк шығысы — 350 м, қаланың жалпы ауданы 20 га шамасында. Iшкi қамалдың ауданы 7,2 га. Бұл — қаланың жақсы бекiтiлген Бөлiгi.
Мысалы, қамал қабырғасы болған дуалдың биiктiгi 6-7 м-ге дейiн жетедi. Бес бұрышында үш-үштен сыртына шығыңқы тұрған д ңгелек мұнаралары болған. Қала аумағына кiретiн жер екеу болған, батыс және солтүстiк қабырғаларының ортасында 20 м алға қарай шығып тұрған қабырға кесiндiлерiмен бекiтiлген iшкi қамал қақпасы шығыс жағындағы қабырғасының солтүстiк-шығыс бұрышына жақын жерiнде орналастырылған. Сығанақтың айналасы Сырдариядан Төменарық және Бұзғыл-Ұзақ арқылы тартылған арналармен және Қаратау-дан ағатын Мыңбұлақ, Шолақ, Арсланды, Қызылтал, Келте-Шалғыз тау зендерiнен тартылған арықтармен суарыла-тын айдалған жерлер. Сол арналар мен арықтар көне қала маңайында әлi күнге дейiн сақталған. Қала басқа да к птеген Сырдария қалалары сияқты, ХIХ ғасырдың орта шенiнде иесiз қалған, бiрақ осы күнге дейiн бұл және Сырдарияның басқа қалалары туралы, Ұлы Жiбек жолы бойындағы iрi сауда орталығы ж нiнде халық аңыз-дары мен ертегiлерi сақталған.