Ежелгі Жетiсудағы қалалар туралы мәлімет
Ұлы Жiбек жолының Жетiсу өңiрiнде орналасқан ең белгiлi қалалары Жаңа қала (Новокент), Қызыл зен қаласы. Қытай өкiрешiлерi Синчэн (Жаңа қала) шањары туралы VII ғасырдың басында-ақ дерек қалдырған. Ертедегi Қызыл зен қаласының орнына жүргiөзілген зерттеулердi қорытындылай келе, олардың қала дамуының 57 негiзгi белестерiн, аумағының су жайын болжамдауға мүмкiндiк туғызатынын, ұзын қабырғалар мен олардың iшiндегi құрылыстардың мәнiн түсiндiрiп беретiнiн атап айтуға болады.
Храмдар мен зираттарды аршу жұмысы қала тұрғындарының идеологиялық түсiнiгi туралы мәлiмет бередi, жаңадан табылған материалдар — орта ғасырлардың бас шенiнде мiр сүрген қала тұрғындары, зороастризм, христиан, манихей, будда және мұсылман дiндерiн қатар ұстанған Жетiсудың осынау қаласының қилы-қилы этника-лық бейнесiн жасап бередi. Жетiсудағы Жаңақала туралы әңгiменi қорытындылай келе, сол жерден табылған тағы бiр олжаны сипаттай кету керек сияқты. Ол Жiбек жолындағы қалалардың мәдени байланыстарына тағы да ой жүгiртуге мүмкiндiкөбередi. Бұл арада әңгiме қыш бұйымдарды әшекейлеуге арналған саз қалып туралы болмақ.
Ол қала орнындағы қамалдың маңынан табылған. Нобайы — ұзындығы 7 сантиметр, т рт бұрышты қыш кесек, ұштарында әлдебiр бейнелер бедерлен-ген д ңгелек және шаршы пiшiндi қалақшалары бар. Д ңге-лек қалақшада айналасында он бiр нүктесi бар күн сәулелерi, ал екiншiсiнде оңға қарай кетiп бара жатқан нар бейнеленген. Бейнелер зерлеу тәсiлiмен берiлген, соған орай олардан алынған бастырма шығыңқы бедерлi болып шыққан. Осы сияқты түйе бейнелi таңбалардың көбiнесе VI-VIII ғасыр-ларда к п болғанын есепке алсақ, аталған қалыпты орта ғасырдың бас шенiне жатқызуға болады. Түйе бейнесi Қазақстан мен Орталық Азия тұрғындарының идеологиясында үлкен р л атқарған. Ол құдiреттi билеу-шiге “жеңiс пен найзағай Құдайы Веретрагнаға теңелген”.1 Түйе бейнесi мифологиялық және әсемдiк тұрғысынан белгiлi бiр дәрежеде тарихи, мағыналық және көркемдiк даму жолынан ткен. Бұл арада бiз үшiн, негiөзінен, Жетiсудың көршiлес мәдени-тарихи аудандарымен этносаяси байланыс-тарын түсiнуге, ең алдымен, Жетiсу мен Соғды арасындағы дәстүрлi қарым-қатынасты айқындай түсуге жол ашатын әулеттiк сипаттың мәнi зор. Осынау жануардың Жетiсудағы ең көне бейнесi қала дәуiрiнен қалған тастағы таңбаларда кездескен. Брагинский И. С. Из историй таджикской народной поэзий. 58 Конус пiшiндi тұғыры бар, ортасында бастарын түйiс-тiрiп тұрған түйелер бейнеленген д ңгелек табақша түрiн-дегi сақтардың жұпар тостағаны Жетiсудан1 бастау алады. Алматы маңындағы Қарғалыдан табылған бiздiң зама-нымыздың I-II ғасырларына жататын қабiрден ш гiп жатқан түйелер бейнеленiп, ақық таспен зерлендiрiлген екi алтын сақина шыққан.
Ақбешiмдегi будда ғибадатханасын аршу негiөзінде VIII ғасырда жасалған, бетiнде бастарына тәж, үстерiне салтанат киiмiн киген еркек пен әйел бейнеленген рнектi алтындат-қан 7 қапсырма табылған. Еркек пен әйелдiң к кке қарай к терiлген алақандарында ш ккен түйенiң мүсiнi бар2. Қараханидтердiң бiрлесе билеушi хандары Бограхан деп аталған. Богра — қос ркештi түйе деген с з. Түйенi пiр тұтудың сарқыншақтары Жетiсуда ұзақ сақ-талды, қазақтар түйенi ең бағалы құрбандық деп есептеген. Қырғыздардың батырлық эпосы “Манаста” түйе кейiп-кердiң ең сенiмдi к мекшiлерi мен қорғаушыларының бiрi ретiнде көрiнедi.
Дұшпандарына Манастың астында аузын арандай ашқан арыстан, сырт жағында айдањар тұрғандай, ал т бесiнен тырнақтары найзадай құс ұшып, жанында қара басты ақ бура шауып келе жатқандай көрiнген. Манас лген-нен кейiн оның желаяқ желмаясы 12 жыл бойы тiзерлеп, иесiнiң басына тағзым етiп тұрған. Орталық Азияда түйеге табыну мен оның бейнелерiнiң кең тарауы сақ-юечж3 тайпаларының к шiп-қонып жүруi-мен байланысты. К пке белгiлi Бұқара билеушiлерi теңгелерiнiң бiр жақ бетiнде жүрiп келе жатқан түйе, екiншi бетiнде ат тұғыры бейне-ленген. Бұл теңгелер V-VI ғасырлар шамасында жасалған4. Жетiсу ңiрiндегi аттары кеңiнен мәлiм ортағасырлық екi қала әрi Жiбек жолындағы аса iрi орталық болып саналатын СуяБөпен Баласағұн қашаннан-ақ зерттеушi-лердiң назарын аударып келедi. СуяБө- Батыс Түрiк және 1 Кызласов Л.Р.
Түркеш қағанаттарының астанасы, ал Баласағұн — қараха-нидтер мен қара қытайлардың саяси орталығы болды. СуяБөжайында ең көне, сонау VII ғасырдың бiрiншi жартысы мен VIII ғасырдан қалған деректер Қытай мемлекеттерiнде сақталған. Будда тәуiпшiсi Сюань Цзянь 629 жылы Үндiс-танға бара жатқан сапарында Жетiсуды басып тедi. Суе зенiнiң маңында ол бiр қалаға кез болады. “Оның аумағы 6-7 ли. Онда түрлi елдерден келген к пестер мен соғдылар тұрады екен. Топырағы қызыл тары мен жүөзім сiруге қолайлы. Суеден тура батысқа қарай бiр-бiрiнен Бөлек ондаған жеке қалалар орналасыпты”.
Бұдан әрi Сюань Цзянь Жетiсу қалаларының тұрғындарын, олардың дәстүр-лерiн, киiмдерiн, әдет-ғұрыптарын сипаттап, с өзінiң соңында бұл қалаларда диқандар мен саудагерлердiң тұратынын жазған. Сюань Цзяннiң жүрiп ткен жолы Суябтың баты-сындағы қалалардың атын атап, олардың арақашықтық-тарын көрсетiп берген. “Тан әулетiнiң тарихы” атты еңбекте келтiрiлетiн сапар бағытымен сәйкес келедi. Деректерге (көне Тан тарихы) сүйенсек, 677 жылы қытай-лар батыс түркiлерге қарсы жорық ұйымдастырып, Дучжи қағанды тұтқындап, Суе (Суяб) шањарына ж нелтедi.