Үйсiндер туралы Қытай деректемелерiнен
Үйсiндердiң үлкен гуньмосы Чигу қаласында тұрады, Чан-Аньнан 8900 ли жерде, үй саны 120 000, жан саны 630 000, әскерi 188 800… Шығысында протектордың тұрған жерiне дейiн — 1721, батысында кангюйлердiң қонысы Фаннаға дейiн 5000 ли. Жерi жазық, ш бi мол; ауа райы жаңбырлы әрi салқын. Тауларда қылқан жапырақты орман және мань ағашы седi. Егiншiлiкпен шұғылданбайды, су мен ш п жайына қарай малымен к шiп жүредi; әдетте, хундармен 63 араласып тұрады. Бұл иелiкте жылқы к п; байларда олар 4-5 мыңға дейiн жетедi. Халқы қатал, жалпы алғанда, жаугершiлiкке бейiм. Бұл иелiк ең күштi иелiк деп саналады. Бұрын ол жауларға тәуелдi болған, кейiннен күшейiп, олардың з елшiлiгiне бағынғысы келмеген. Шығысында — хундармен, солтүстiкөбатысында — Кангюймен, батысында — Даваниямен, оңтүстiгiнде әртүрлi тұрақты иелiктермен шектеседi… …Үйсiн гуньмосы (қытайлардан) қауiптене бастап, атпен (Қытайға) елшi жiбередi, бұл орайда Қытай ханшасына үйлену арқылы туыстасуға тiлекөбiлдiредi. Аспан ұлы з шендiлерiнен кеңес сұрады, с йтiп, олардың пiкiрiмен келiсiп, ең алдымен, “Қытайға тарту-таралғысымен елшiлер жiберсiн, ал содан кейiн ханшаны жiберемiн”, — дедi. Үйсiн гуньмосы мың жылқы жiбердi. Юань-Фын басқаруына (б.з.д. 107 жылда) қытай сарайы оның әйелдiгiне ханша ретiнде князьдың қызын ж нелттi, оған күйме, киiм-кешек ханшалық заттар, қасына т релер мен бiрнеше әтектер қосып бердi; аттандырғанда те к п сыйлық бердi. Үйсiн гуньмосы оны екiншi әйел еттi. Хун ханы да гуньмоға з қызын бердi, оны гуньмо бiрiншi әйелi еттi. Оның иелiгiне келген соң ханша өзіне арнап сарай салғызды. Ол гуньмомен үш айда бiр рет кездесiп, оған арнап той жасап отырды; бұл орайда оның жақындары мен шонжарларға заттар сыйлап отырды. Гуньмо кәрi болатын және қытай тiлiн бiлмейтiн. Зерiккенде ханша мынадай лең шығарды: Менi ұзатты ата-анам, Жат жұрттық санап балаға, Патшасына үйсiннiң — Қиыр шет, Бөтен далаға. Тұратын үйi — лашық, Қалқалап киiз кередi, Жейдi үнемi ет асып, Сүт қана етер қорегi. Сағындым ғой, туған жер, Қайтарса саған кетер ем, Құс болып ұшып жетер ем. (Аударып жариялаған Н.Я.Бичурин).