Қырғыздардың орыс бодандығын қабылдауы
“Кiшi орда қырғыздарының Ресейдiң бодандығына өтуiнiң басты себепкерi Әбiлқайыр хан болды, сондықтан да бұл адамға мiнездеме бере кету осы жерде өте орынды, себебi бұл халықтың тарихындағы к птеген түсiнiксiз жағдайлар-дың шешуi оның мiнеөзімен байланысты. Бұл адам, қаөзіргiде айтылатындай энтузиаст, қызба болған, бiр нәрсенiң алды-артын болжамай, қызу кiрiсiп, аяғына дейiн апармастан, алғашқы қиыншылыққа кездескенде-ақ тез суып, басқа бiр iс бастайтын. Егер осыған азиаттарға тән әдеттегi қасиеттер: тiрiкшiлiк, жалтарғыштық, құлықсыздық пен дүниеқұмар-лықты қоссақ, оның ықпалының еш жерде тұрақты бола алмағаны өзінен- өзі түсiнiктi. Кiшi орда ханы болып сайланарда оны ықпалы аз партия қолдады, бiрақ орыс бодандығын қабылдағаннан кейiн, ол түрлi айла-шаралар-мен Үлкен орда ханы болып сайланды да. Дегенмен оның бұл жердегi билiгi ұзаққа бармады; зорлық-зомбылық пен ауыр алым-салық халықтың ашу-ызасын келтiрiп, ханды қуып жiберумен аяқталды.
Ол Бұхараны тонағысы келдi, онысын iске асырып үлгердi де, башқұрттардың бүлiншiлiгiн пайдаланып қалғысы келiп, ол жаққа да ұмтылды, бiрақ орыс ықпалы-нан аса алмады. Басқа амалы қалмаған хан Түркiстанда аз уақыт билiк құрған, кейiн Орта орда қырғыздары қуып жiберген жоңғар билеушiсiмен ауыз жаласып та үлгердi. Бұл жерде де сәтсiздiкке ұшырап, ол қайтадан Ресейге жанасып, одан Сырдария бойында қала салуға к мек сұрады. Бiрақ оның бұл тiнiшi орындалмады. Кейiн ол Хиуа ханының мәртебесiне де жеттi. Бiрақ бұл да ұзаққа бармады. Таққа отыра салысымен, ол түрiкмендердi тонауға к штi. Осы қылығы үшiн парсының Нәдiр шахы шабуыл жасаған кеөзінде Хиуа тағынан айырылып тынды. Содан лажсыздан ол далаға қайтып оралды, бiрақ қанша сәтсiз-дiкке ұшырағанмен баяғы к кiрек мiнеөзін тастамады.
Орынбор әкiмшiлiгiмен өзінiң аманатқа берген баласын екiншi бiр некесiз туған баласына айырбастаудан бас тарт-қаны үшiн ренжiсiп қалды. Маөңдайы қанша тасқа тигенмен, ол одан сабақ алмады; ол қайтадан айлаға к шiп, Парсы-лықтарға жалпақтап, орыс шебiне жортуылдар ұйымдас-тырып, к пес керуендерiн тонады; Сыр бойындағы қарақал-пақтардың тоз-тозын шығарып, ақырында, Орта ордаға ойысты, бiрақ ұзамай бұл ордада аса беделдi және ықпалды Барақ сұлтанның қолынан ажал тапты. Егер оның осы барлық iс-әрекеттерiне ерiктi-ерiксiз де қарамағындағы халқының бiразын қатыстырғанын еске алсақ, бұл адамның өз халқына да, згелерге де қанша кеселi тигендiгiн көруге болады.
Ендi қырғыздардың қалай орыс бодандығына түскенiн қарастырайық. 1730 жылы Әбiлқайыр ханның жағдайы мүшкiл едi, өзінiң Қайып ханмен жауласуының немен тынарын бiлмей, айналасындағы аздаған жақтастарын орыс бодандығын қабылдауға көндiредi. Сөйтiп, ол Уфа әскербасы Бутурлинге Ресей бодандығына кiрудi қалайтындығы туралы өзінiң және тiптi бүкiл халықтың атынан тiнiш хат жолдайды. Бутурлин к п кешiкпей Петербургке елшiлiк аттандырады. Бұл жердегiлердiң Әбiлқайырдың ордадағы беделiнiң аз, ықпалының жоқ екендiгiнен хабарсыздығы елшiлiктiң сәттi аяқталуына к мегi тидi; оның с өзіне шындай сендi. Iс сәттi оңғарыла бастаған сияқты болды. Петербургте елшiлерге жомарт сый-сияпат жасалып, қасына шетел iстерi коллегиясының қызметкерi Тевкелев мырзаны, Уфадан бiрнеше ақсүйектер мен казактарды қосып, ордаға қайта жолға шығарып салады. Араларында орыс үкiметiнiң шенеунiгiн көрiп және оның здерiне орыс патшасына адалдыққа ант беруiн талап еткенiн естiп, қырғыздар аң-таң болады. Тевкелевтiң тез арада Әбiлқайырдың iс-әрекеттерiнiң жалған екендiгiне к өзі жетедi, бiрақ басқа амал қалмайды”.