Тіл мен дүниетаным тұтастығы
Дүниетанымның философиялық ұғым екені белгілі. «Дүниетаным — ақиқатты игеру жүйесі, оның ішінде тұтастай алғанда адамдардың білімі мен нанымын, ар-ожданын, мұраттары мен әленуметтік құлықтың реттеушісі, саяси бағыт- бағдар, қоршаған ортаға психологиялық және эстетикалық көзқарас. Дүниені танып, білу нәтижелері, жеке адам үшін өзінің қоғамдағы орны жайлы ұғымдардың жиынтығы, сана- сезім қалпы, дүниені біртұтас құбылыс ретінде қабылдау нәтижесі» [1.4 3] Дүниетаным — өте күрделі және ежелгі құбылыс. Философ- ғалым І.Ерғали дүниетаным жөнінде мынандай пікір айтады: «Дүниетаным дегеніміз – адамның дүниеге (әлемге) деген рухани қатынастырының негізі болатын және солардың бәрін жалпылама түрде қамтитын, адам мен әлемнің сан алуан ара қатынасын білдіретін ұғым» [2.32-38]. Қоғамның қай сатысында болмасын тіл мен ой егіз дамып, өзара байланысып, ұлттық болмысты айқындап, тілде көрініс табуы заңды құбылыс. Кез келген этномәдениет тұрмысын ұлттық тілдің жетегінде, дүниетанымын қоғамдық ғылымдар аясында қарастыру этнолингвистика ғылымында қарастырылса, ұлттың тілі мен ұлт менталитеті арасындағы сабақтастықты әлеуметтік және когнитивтік лингвистика ғылымдары қарастырады. Осыған байланысты жеке ұлт тілі ретінде қазақ тілінің ұлт мүддесі үшін қызметі, керісінше ұлт дүниетамынындағы қасиеттердің, арнайы ұғымдардың ана тіліміздегі көрініс табуы да тіліміздің даму барысында қалыптасқан құбылыс екені ақиқат.
Кез келген ұлттың тілінде сол ұлттың дүниетанымына, әдет- ғұрпы мен салт-дәстүріне қатысты лексикалық қолданыстардың, фразеологиялық бірліктердің қалыптасатыны хақ. Философияның дүние танымдық қызметі — әлеуметтік- аксиология. Оның өзі де бірнешеге бөлінеді, олардың ішіндегі ең маңыздылары құрылымдық — құндылықтық, интерпретаторлық және сыншылдық қызметтері. Біріншісінің мазмұны Жақсылық, Әділеттілік, Шындық, Сұлулық сияқты құндылықтар туралы түсініктерді талдау болып табылады, бұған сондай-ақ, әлеуметтік арман – мұрат туралы түсінік те жатады. Жеке тұлғаның дүниетанымы жалпы білімдер дегенді және оларды құбылыстарды тану мен бағалау үшін және шешім қабылдау үшін пайдалана алу біліктері дегенді білдіреді. Ол білімдердің ақиқаттылығына және оларды қызмет- әрекеттің құралы ретінде пайдаланудың нәтижелігіне деген сенімдерден тұрады.
Жеке тұлғаның дүниетанымы, сондай-ақ, дүниетанымдық білімдер мен сенімдер, дүниетанымдық көзқарастың кеңеюі мен тереңдеуі қажеттігінен тұрады. Қажеттілік, дүниетаным сапасы ретінде: жеке тұлғаның дүниетанымы тек заттық – мазмұндық категория емес, ол сондай-ақ психологиялық категория, соның ішінде эмоционалды- жігерлік категория. Білім мен біліктілікке негізделген қажеттілік пен сенімділік дүниетаным табиғатына сай, яғни тиісті, жетілген, сонымен қатар, шынайы мүмкін және қолжетерлік туралы түсінік болатын жалпы әлеуметтік, адамгершілік және эстетикалық арман мұраттардың қалыптасуын қамтамасыз етеді.
Философиялық теориялар көптеген педагогикалық тұжырымдар мен тәрбиелік жүйелердің негізін құрайды. Тіл – ойды жарыққа шығаратын негізгі құралы. Тіл мен ой әрқайсысысы тіл білімі мен логика сияқты өз алдына жеке ғылым салаларының зерттеу нысаны бола тұраса да, бірінің қызметін екіншісі толықтырып тұратын, бірі екіншісіне қажет, бір-біріне тәуелді категориялар болы саналады. Тіл мен ойлаудың бірлігінің аясында қарастырылатын өзекті мәселелердің бірі — тіл мен оның дүниетамындық қызметі. Тіл ұлттық мәдениеттің бір бөлігі ретінде халықтың ұлттық болмысын танытатыны, қоғамда болып жатқан құбылыстар, өзгерістер тілде үнемі ізін, таңбасын қалдырып отыратындықтан, тарихпен, этнографиямен тығыз байланыста зерттеуді қажет етеді, сол мұраны ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші тілдің кумулятивтік қызметі туралы академик Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева т.б. ғалымдардың зерттеулерінде жан-жақты қарастырылды.
Когнитивті лингвистика – (лат cognito – білім, түсінік, көзқарас) тіл біліміндегі бағыт. Тілді игеру табиғи тіл механизмін түсіндіру үшін білім жинау, қолдану және оны түсіну моделін құру тұрғысынан зерттеледі. Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстарды санада қалыптастырып қана қоймайды, оған жауап қайырады, ақпаратты өзінше жаңғыртып, жаңа сапада қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды, өңдейді, қорытады, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас көрінісі ретінде ғаламның бейнессі жасалады. Әрбір жекелеген ұлт түсінігінде әлем әр түрлі көрініс табады. Бұл, әсіресе, тілде айқын байқалады. Яғни тілдегі әлем бейнесі адамның әлемді тануының негізі. Бұған Б.Уорф пен Э.Сепирдің көзқарастары тұрғысынан қарасақ, әр түрлі ұлт осы ғаламды өзінше танып, өзінше пайымдайды. Демек, тіл біздің ата-бабаларымыздың — ғалам бейнесін‖ қалпына келтіруімізге мүмкіндік жасайды, тіл арқылы біз ата-бабаларымыздың — ғалам бейнесін‖ елестете аламыз.
Тілдегі ғалам бейнесі, біріншіден, адамның әлемге көзқарасымен сипатталатын болса, екіншіден, әрбір жеке тілдегі әлем моделіне қоғамдағы ұлттық әлем бейнесіне ұласады. Бұл жеке тілдің өзінше сипатқа ие болуына ықпал етеді. Себебі әр тілдің өзіне ғана тән концептуализациялық әдістері бар. Яғни әрбір жеке тіл ғаламды өзінше бөлшектейді, әрбір концептуальды тілдің негізінде ғалам бейнесі кескінделген. Ал осы концепт ұғымы — когнитивтік лингвистикадағы негізгі ұғым. Семантикалық бағытта концепт сөзге сәйкес келсе, логикалық бағытта ұғыммен сәйкес келеді. Демек, әлемнің пәк бейнесі (наивная картина мира) когнитивтік модельде айқындалады. Ол өз кезегінде ұжымдық санамен, көзқараспен, ұжымдық философиямен байланысты болады.
Бұл мәселе А.А.Уфимцева, Ю.М.Караулов, В.Н.Телия, Е.С.Кубрякова т.б. ғалымдардың зерттеулеріне негіз болды. Концепт ұғымының мәнін ашуда А.П.Бабушкин, М.В.Никитин сынды ғалымдардың үлесі зор. Никитинше айтқанда, концепт дегеніміз – елестету және ұғымның бірлігі. Демек, концепт шындық өмірдің бейнесі, әрі ұлт санасындағы бейне [3;5]. Әлемнің пәк бейнесі когнитивтік модельде айқындалатын болса, — ол өз кезегінде ұжымдық санамен, көзқараспен, ұжымдық философиямен байланысты болады. Демек, ғаламның тілдік бейнесі негізінен және толығымен адамдар санасындағы Ал ғаламның кез-келген ұлттық тілдік бейнесінің әмбебаптығы және өзіндік ерекшелігін айқындайтын метафора, теңеу және символ болып табылады.
Әр ұлт тілінде дүние, әлем туралы түсініктер, ұғымдар түрлі тілдік фактілер арқылы таңбаланып, қоршаған әлемнің тілдік бейнесі, негізінен, адамдар санасындағы дүниенің логикалық бейнеленуі жағынан ұқсас болып келеді. Құбылыстар арасындағы ұқсастықтар ұғым категорияларын жасайтын лексемалардың толығуына әсер етеді. Сол ұғым түрлерінің тұтастай алғандағы атаулары тілдің негізін құраса, құбылыстардың тілдегі бейнесінен ұлт ерекшеліктерін танып-білуге болады.