Қылмыстың криминологиялық сипаттамасы

Кәмелетке толмағандармен байланысты қылмыс мемлекеттің өзекті проблемасы, өйткені қоғамда жүргізіліп жатқан барлық әлеуметтік процестер мен өзгерістердің нәтижелерін өзіне көрсетеді. Бұл, ең алдымен, қазіргі жағдайда ерекше өткір әлеуметтік және құқықтық проблема болып табылады және өскелең ұрпақты әлеуметтік және адамгершілік жағынан сауықтыру контексінде сөзсіз қаралуы тиіс.

Біз А. Н. пікірімен келісеміз. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылық құрылымы ересектердің қылмыстылығынан айтарлықтай айырмашылығы бар ма,себебі бұл кәмелетке толмағандар үшін көптеген қылмыстар олардың жас ерекшелігіне байланысты қолжетімді емес. Көптеген қылмыстардың субъектілері кәмелетке толмағандар бола алмайды. Сондықтан, А. Н. әділ атап өтті. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының үлес салмағын кәмелетке толмағандар субъектілері болып табылатын қылмыстардың түрлеріне қатысты белгілеу керек еді [1, 12 б.]. Сонымен қатар, кәмелетке толмағандар бұрын тек ересек адамдарға ғана тән болатын қылмыстық іс-әрекет түрлерін белсенді түрде игеретінін атап өткен жөн: кепілдікке алу, қарақшылық шабуыл жасау, қорқытып алу, қару-жарақ пен есірткі сату, притондар ұстау және сутенерлік, компьютерлік қылмыстар [2, 285 Б.].

Алайда, кәмелетке толмағандар қылмысының басым бөлігі Ішкі істер органдары ескермеген екенін ескеру қажет. И. В. Щепалин атап өткендей, латенттілік кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының ерекше белгісі болып табылады, себебі кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының нақты деңгейі тіркелгенге қарағанда 3-4 есе жоғары. Бұл латенттіліктің түрі келесі факторлармен байланысты:

а) қылмыстың едәуір бөлігін кәмелетке толмағандар өз ортасында жасайды, онда өзара қарым-қатынастар көп жағдайда ата-аналардың, педагогтің, құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің қылмыстар туралы хабарламаларын болдырмайды;

б) ересек жәбірленушілер кәмелетке толмағандар жасаған көптеген қылмыстар айналасындағылардың жас ерекшелік көріністері, өтпелі жас ерекшеліктері ретінде қарастырылуына байланысты құқық қорғау органдарына әрдайым жүгінбейді[3, 35 б.].

Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы, бұл, ең алдымен, топтық қылмыс. Осыған байланысты, сот практикасын талдаудан қылмыстық істердің жалпы санының 58% — ы кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтары арасында жасалған қылмыстарға тиесілі екені анықталды, немесе 21% — ы құрамында ересек қылмыскерлер бар топтарға тиесілі, көбінесе 14% — ы кәмелетке толған, бірлескен оқу бойынша таныс адамдар, аулада немесе көшеде көршілер.

Біздің криминологиялық зерттеуіміздің нәтижесінде алынған мәліметтер әрбір үшінші тонау, әрбір бесінші ұрлық қатысушылардың алдын ала келісімі бойынша, ойластырылған жоспар бойынша, рөлдерді бөле отырып жасалғанын куәландырады. Қылмысқа дайындық қылмыс жасаудың қажетті, неғұрлым ыңғайлы тәсілін таңдауды да талап етеді. Алайда, ұрлық 38%-ы үй-жайға пәтердің есігінің құлпын бұзып кіріп, терезені сындыру немесе қылмыс жасалған жерде табылған қандай да бір арнайы техникалық құралдарсыз автомашинаға шыны сындыру арқылы жасалады.

Біз кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтарын құру жағдайдың 44% –ы тұрғылықты жері бойынша, 26% — ы бірлескен оқу орны бойынша, 25% — ы-стихиялық, бұрын таныс емес немесе бейтаныс адамдармен орын алады. Топта аға-інілерімен, апа-қарындастарымен жасалатын қылмыстардың үлесі аз емес, барлығы 5%.

12% — да кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтары, біздің зерттеуімізге сәйкес, қылмыс бір рет емес, қалған бөлігі үшін жасалған қылмыс – жалғыз оқиға болды.

Қыздар негізінен ұрлық (26%), алаяқтық (26%), тонау (20%) сияқты қылмыстар жасайды.

Жас санаттары бойынша кәмелетке толмағандардың келесі топтарын бөліп көрсетуге болады: 14-15 жас, 16-17 жас, Бұл анықталған кәмелетке толмаған қылмыскерлердің 17 және 82% құрайды. Келтірілген пайыздық арақатынас жоғарғы жас тобында криминалдық белсенділік пайызы бес есе жоғары екенін көрсетеді. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық топтарына қылмыстық жауапкершілік жасына жетпеген 11-13 жастағы жас қылмыскерлер де қатысты.

Тонау және қарақшылық шабуыл 6% — да пышақтардың, тапаншалардың (негізінен муляждардың) көмегімен жасалады. Қылмыстың осы түрінің негізгі үлесі физикалық күш қолдану немесе оны қолданамын деп қорқыту арқылы жасалады.

Қылмыс жасалған жерлерді талдау қылмыстың жиі жасалатын орны көше (51%), пәтер, үй (12%), үй ауласы, кіреберіс (6%), мектеп немесе басқа оқу орнының аумағы (5%), дүкендер (5%), саябақтар, скверлер (4%) болатынын куәландырады. Келтірілген деректерден қылмыс жасалған жерлерді бөлу қылмыстық әрекеттің сипатына сәйкес келеді. Қылмыстың негізгі бөлігі тонау, ұрлық, тиісінше, қылмыс жасаудың ең тән орындары көшелер, пәтерлер, үйлер болып табылады.

Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстарды тәулік уақыты бойынша бөлу кезінде барлық қылмыстардың негізгі бөлігі күндізгі уақытта (сағат 13 – ден 18 – ге дейін) – 35% және кешкі уақытта-33%, түнде 24% қылмыс жасалғаны, таңертең-8% екені анықталды.

Біздің зерттеуге сәйкес, ұрлық көп бөлігі (38%) күндіз және кешке, 21 сағаттан кейін 35% — ды құрайды. Тонауды кәмелетке толмағандар көбінесе күндізгі (39%) және кешкі уақытта (37%) жасайды, таңертеңгі уақытта 8% тонау болады; қарақшылық шабуылдардың 38% күндіз және 28% кешке жасалады.

Зерттеу нәтижесінде алынған деректер бірінші кезекте қылмыс жасау уақытын күндізгі сағатқа ауыстырғанына назар аударады. Біз бұл кәмелетке толмағандардың мінез-құлқын бақылаудың жоқтығына байланысты деп ойлаймыз, әсіресе бұл күндізгі уақытта сабақтарда емес, бос уақыты бар колледж оқушыларына қатысты. Көшелерде немесе компьютерлік клубтарда сабақ өткізу және мақсатсыз уақыт өткізу оларға қатысты қылмыс жасаудың өсуіне ықпал етеді.

Д. Зиядованың мәліметіне қарағанда, » қылмыс жасаған кезде жасөспірімдер басшылыққа алатын уәждерді зерттеу олардың көпшілігінің негізінде өздерінің жас немесе топтық мүдделерін қанағаттандыру үшін қаражатты бөлуге ұмтылу жатыр. Жасөспірімдердің қылмыстық іс-әрекеттері себептерінің ерекшеліктері 3/4-тен астам қасақана қылмыс жасалмады: қылмыс жасау ниеті қалыптасқан жағдайдың әсерінен кенеттен пайда болды. Сонымен қатар, агрессивтілік, озлобленность, күйзеліс, қызғаныш жасөспірімдердің тұрғылықты жері бойынша және оқу шағын орталығында көрініс табатын белгілері болып табылады. Сонымен қатар, зерттеулер көрсеткендей, жасөспірімдер ұрлық жасаған кезде пайдакүнемдік себептер әрбір үшінші жағдайда ғана басым болады. Ал, бұл-Аллаһтың елшісі (Аллаһтың оған игілігі мен сәлемі болсын):» Аллаһтың елшісі (Аллаһтың оған игілігі мен сәлемі болсын) былай деп айтқаны жеткізіледі: «Аллаһтың елшісі (Аллаһтың оған игілігі мен сәлемі болсын):» Аллаһтың елшісі (Аллаһтың оған игілігі мен сәлемі болсын), Аллаһтың оған игілігі мен сәлемі болсын!»

Қылмыс жасаған кәмелетке толмағандардың жалпы санының 4% — ы бұрын сотты болған,оның 2% — ы ұқсас қылмыстарға. Кәмелетке толмағандардың 3% — ы бұрын қылмыстық жауапкершілікке тартылған, бірақ қылмыстық іс түрлі негіздер бойынша тоқтатылды: рақымшылық актісі салдарынан тараптардың татуласуына байланысты. Кәмелетке толмағандармен топта қылмыс жасаған ересек адамдардың ішінен 3% — ы бұрын сотталған адамдар болып табылады (барлық жағдайларда олар қылмысты ұйымдастырушылар ретінде әрекет етеді).

Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығымен күрестің тиімділігі көбінесе қоғамға қарсы қосымша құбылыстарды терең және жан-жақты зерделеуге байланысты. Олардың қатарына ең алдымен жасөспірімнің маскүнемдігі жатады[6, б. 28].

А. И. Миллер кәмелетке толмаған қылмыскерлердің басым бөлігі кенеттен емес, кенеттен қылмыс жасайды деп санайды. Қылмыстық жауапкершілікке тартылғанға дейін олар қылмыстық жауапкершілікке тартылғанға дейін аморальдық іс-әрекеттер мен қылмыстық жазаланбайтын құқық бұзушылықтарға жол берген, ал кейбіреулерінде «есепте» қылмыс болған. Осылайша, көптеген кәмелетке толмаған қылмыскерлер үшін қылмыс жасаудың алдында оның өзгеруін және мәдени құндылықтар мен әлеуметтік мінез-құлықтың жалпы реттеушілері ретінде әлеуметтік моральдық және құқықтық нормалардың игерілмеуін негіздейтін жеке адамды десоциализациялаудың неғұрлым немесе одан да аз ұзақ процесі болды. Кәмелетке толмаған бала әлеуметтік тұрғыдан қараусыздықтың бірінші кезеңінде осы сөздің мағынасында құқық бұзушы болып табылмайды. Әзірге ол жай ғана «қиын жасөспірім» [7, с. 68-69].

Қазіргі уақытта ғылым педагогикалық қырағылық құқық бұзушылыққа жол бастауын білдіреді. Қылмыс-тұлғаның әлеуметтік деформациясының ұзақ процессінің заңды салдары, оны еңсеру қажет [8, б. 63].

«Педагогикалық тұрғыдан асқынған-бұл осы жасқа сәйкес білім деңгейін (оқу-тәжірибелік және әлеуметтік-этикалық) алмаған, жеке басының қасиеттері мен қасиеттерінің дамуында кемшіліктері бар, олардың басқа адамдармен қарым-қатынасы жүйесінде кемшіліктері бар немесе ауытқулары бар жасөспірімдер . Әлеуметтік шиеленіскендер-өмірлік теріс тәжірибесі бар, теріс әлеуметтік-этикалық білімі бар, зиянды әдеттер мен қажеттіліктері бар, теріс тәрбиемен, олар өскен ортаның теріс әсерімен бүлінген жасөспірімдер » [9, 15-16 б.].

Жалпы білім беретін мектептердегі тексерулер «қиын» оқушылардың 90% — ы дөрекі, батыл мінез-құлықпен сипатталғанын, 32% — ы мектеп мүлкінің бүлінгені байқалғанын, 60% — ы сабақтан кеткенін, 72% — ы үй тапсырмаларын орындамағанын, 35% — ы үйден қашып кеткенін, 50% — ы жүйелі түрде темекі шеггенін көрсетті [10, 73-74 Б.].

Зерттеу көрсеткендей, қылмыстың 14% — ы кәмелетке толмағандар ішімдік ішкеннен кейін жасаған. Сонымен қатар, жеті кәмелетке толмаған балаға «алкоголизм»диагнозы қойылды. Алты кәмелетке толмаған «нашақорлық» диагнозымен (Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 259-бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылған жасөспірімдерді есептемегенде) наркодиспансерде есепте тұрды, сондай-ақ қылмыс жасаған тоғыз кәмелетке толмаған уытқұмарлықпен зардап шекті (кәмелетке толмағандардың жалпы санының 10% — ға жуығы).

Кәмелетке толмағандардың тәрбиеленуі қиын, ең алдымен, оларды тәрбиелеу үшін қолайсыз жағдайларда қалыптасады. Жапондық криминолог К. Уэдтің айтуынша, кәмелетке толмағандардың делинквенттілігі көбінесе отбасында пайда болады, онда балалар өздері немесе ата-аналар арасында оларды тәрбиелеу мәселелерінде келісім жоқ [11, б. 214].

В. Д. Ермаковтың пікірінше, кәмелетке толмаған құқық бұзушыларда ата-анасының (олардың біреуінің) болмауы құқық бұзушыларға қарағанда 1,5-4 есе жиі кездеседі, шамамен әрбір екінші-үшінші кәмелетке толмаған қылмыскер толық емес отбасы жағдайында қалыптасады. Автор сондай-ақ қолайсыз отбасыларды түрлері бойынша жіктеді. Олардың барлығы толық және толық емес отбасылар арасында кең тараған үшеу бөлінген. Олар кәмелетке толмағандардың ата-аналары негізбен анықталды:

• өз балаларын тәрбиелегісі келмейді (аморальды отбасылар, 1 көрініс);
• жұмыспен қамтылуына, ауруына, уақытша болмауына және басқа да жағдайларға байланысты (2 түрі);
• жалпы білім беру, педагогикалық және мәдени деңгейінің төмендігіне байланысты (3 түр) [12, б.7].

Кәмелетке толмағандар өздерінің психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты бұрын сотталған, жазасын өтеген не бұрын қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамдардың ықпалымен жиі кездеседі. Атап айтқанда, біздің зерттеуімізге сәйкес, тұлғалар тобында жасалған кәмелетке толмағандардың осындай қылмыстарының үлес салмағы 5% — ды құрайды. Алайда, кәмелетке толмағандарды ересек адамдардың қылмыстық іс-әрекетке тартуының кең таралған сипаты болса да, ересек адамдардың өте аз саны осы қылмысы үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылатынын атап өту қажет. Топпен ересек адамдармен жасалған қылмыстар туралы зерттелген қылмыстық істердің жалпы санынан барлығы екі қылмыстық іс бойынша тартушыларға Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 131-бабы бойынша жаза тағайындалды.

ҚСжАЕКБ статистикалық деректерін талдау 2009 жылы жалпы республика бойынша 2010 жылдың бірінші жартыжылдығында Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 131, 132-баптарында көзделген 85 қылмыс тіркелгенін куәландырады. –

Сонымен қатар, осы мәліметтерге сәйкес, 2009 жылы кәмелетке толмағандармен бірге адамдар тобында жасалған 2751 қылмыс тіркелген. Оның ішінде: ауыр – 896, аса ауыр-121, кісі өлтіру-77, қарақшылық – 190, тонау – 516, зорлау – 48, бұзақылық – 496, ұрлық – 1145, алаяқтық – 25, қорқытып алушылық-34, есірткі немесе психотроптық заттардың заңсыз айналымына байланысты қылмыстар (ҚР ҚК 259-265-б.) — 12, автокөлік құралдарын айдап әкету (ҚР ҚК 259-265-б.) –

Аталған статистикалық мәліметтер кәмелетке толмағандарды қылмыстарға және өзге де қоғамға қарсы әрекеттерге тартатын адамдарды анықтау және қылмыстық жауапкершілікке тарту жөніндегі жұмыста құқық қорғау органдарының тиімділігінің төмендігі туралы айтады.