Мәдениеттің дамуына ғылыми-техникалық прогрестің әсері
Ғылыми тұрғыда мәдениет пен өркениет бір-біріне қарама-қарсы тұруға ғана емес, керісінше, тек ажырамайтын бірлік пен өзара әрекеттестікте қарастырылуы және түсінуі мүмкін. Өркениет әлеуметтік-мәдени қауымдастық ретінде, адамдардың материалдық және рухани қызметінің жиынтық нәтижесі бола отырып, өзінің мазмұны бойынша Қоғам сипатындағы мәдени-құндылық аспектісін білдіреді. Өркениеттің даму деңгейінің басты көрсеткіші рухани мәдениет болып табылады, өйткені ол қоғамның әлеуметтік-экономикалық жетістіктеріне негізделген өмір сүру нысанын, қоғамдық ұдайы өндіріс тәсілін, қоғамдық даму заңдарын іске асыру сипатын айқындайды. Оның жай-күйіне көбінесе қоғамның жаңа технологияларға қабылдағыштығы, қоғамдық қатынастарды ізгілендіру дәрежесі, қоғамдық байланыстардың барлық жүйесінің мазмұны байланысты.
Қазіргі ғылым мен техника адам санасының ұлылығын ашты. Олар әлемді және ол туралы түсініктерді өзгертті. «Жалпы психопатология» кітабында: «ғылым өзінің көлеміне, байлығына және сан алуандығына қарай таным тарихында ерекше орын алады. Қазіргі ғылымның тарихы тереңдікте сарқылмайды. Ол рухта әмбебап» [5, С.21].
Ғылым мен техниканың әлеуетін терең және таңқаларлық өрістету әлеуметтік өмірдің барлық жағына әсер етеді. Еңбек мазмұны ғана емес, елеулі өзгерістер мәдениет пен қазіргі заманғы өркениеттің барлық құрылысында да орын алады. Технологиялық жаңашылдықтар қоғамның әлеуметтік құрылымына әсер етеді. Шын мәнінде, жаңа өркениетті қалау туады, біздің алдымызда біздің өміріміздің жаңа заңдылықтары. Қазіргі қоғамның прогресін ғылым мен техниканың дамуынсыз, технологиялық жаңалықтарды енгізбестен елестету мүмкін емес, бірақ ғылым мен техниканың рөлін әлеуметтік өзгерістердің факторы ретінде жедел арттыру дүниетанымдық, әлеуметтік-этикалық және басқа да проблемалардың күрделі спектрін өзектендіреді.
Көптеген зерттеушілер атап өткендей, ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі кезеңінің сипатты сипаты Дүниежүзілік коммуникациялық желілерді құру арқылы адам өзін өзі өзіне қарағанда көп нәрсеге айналып, жаңа технологиялар, бірыңғай нарықтар мен жүйелік дағдарыстар туралы не айтса да, жаңа уақыттың басты белгісі ретінде келесі жағдайды есептеу керек: қазіргі адам өзі үшін, өзінің зияткерлік мүмкіндіктері үшін өте күрделі әлем құрды және сондықтан өзінің Жеке даму бағытын айқын сезініп, тиімді болжай алмайды.
Бірақ, әрине, өткен мыңжылдықтың ортасынан кейін ғылыми-техникалық-индустриялық прогрессті қайта қайтару мүмкін емес және адамзат ғылым мен техниканың одан әрі ілгерілеуінен бас тарта алмайды. Ғылыми-техникалық прогресс құбылыстарын оңтайлы және ақылға қонымды реттеудің жолдары мен тетіктерін табу қажет. Ал техника өзінің негізінде-бұл рационалды конструкциялау мен ұтымды қызметтің нәтижесі, тіпті бұған итермелеулер иррационалды көздерден келсе де. Сондықтан техника түсіну мен басқаруға қағидатты түрде беріледі, ауытқушылық әсерді түзету мен реттеу және оның әлеуметтік-техникалық жүйеге әсері мүмкін болып қала береді. Шешуші болып қоғамдық ерік бар ма, қоғам аймақтық және жаһандық ауқымда консенсус таба ала ма?
Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс ғалымдардың, ең алдымен, ғалым-жаратылыстанушылардың моральдық жауапкершілігі мәселесін күн тәртібіне қойды. Жаратылыстану ғалымдары бұл мәселе бойынша түрлі позицияларды алып отыр. Олардың кейбіреулері ғалымның моральдық жауапкершілігі туралы мәселені санайды, себебі олардың пікірінше, ғылым мен адамгершілік арасында ешқандай өзара байланыс жоқ. Каландия И. Д. былай деп айтады: «бұл мағынада америкалық ядролық бомба жасаушы Э. Теллердің көзқарасы тән, ол ғалым табиғат заңдары үшін жауап бермейді деп санайды. Оның ісі тек осы заңдардың қалай жұмыс істейтінін, ал сутекті бомба жасау керек пе, оны қолдану керек пе, ғалымға қатысы жоқ па екенін анықтау болып табылады»[6, 41 б.].
Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық-индустриялық прогрестің адам өмірінің көптеген жақтарына теріс әсері туралы ойлай отырып, тұлғаның нивелирлеу үрдісіне ерекше назар аудару керек. Қазіргі заманғы индустриялық-прогрессивті әлемде индустрияның дамуы өндіруші және тұтынушы ретінде ғана адамға мұқтаж. Өндірістік операциялар негізінен машиналармен орындалатындықтан, адам «қызметшіге» ілініп, машинаның «қосалқышына» айналуы керек. Индустриялық прогресс, осылайша тек өндіруші және тұтынушы ретінде адамда, дегенмен, басқа қатынастар мен тиісті ерекшеліктер артық, «рентабельді емес»болады. Адамның даралығы дәл осындай рентабельді емес ерекшелігі болып табылады: индустриялық ұйымдардың тиімді жұмыс істеуі бірыңғай тәртіп пен Бірыңғай режимді талап етеді,бірыңғай тәртіп пен Бірыңғай режим осы ұйымға қатысатын индивидтердің мінез-құлқының, бейімділігінің, әдет-ғұрпының, талғамының абсолюттік біртектілігі кезінде ғана мінсіз жүзеге асырылады. Қатты қарқынмен жұмыс істейтін индустриалды машина ешқандай қауіп төндірмейді. Сондықтан ол жеке тұлғаларды теңестіру, нивелирлеу үшін арнайы шаралар қабылдайды. Бұл тұрғыда ерекше ынтасы бар қазіргі заманғы қоғамдық-мемлекеттік мекемелер жалпыға бірдей стандарттар мен үлгілер бойынша азаматтарды «тәрбиелеумен» айналысады. Көше жарнамасы, теледидар, журналдар, газеттер азаматтарға мінез-құлық, білім беру, киім-кешек, пәтер жағдайының үлгілерін, нормалары мен стандарттарын қатты насихаттайды. Қазіргі заманғы индустриалды қоғамдардың азаматтары бұл тұрғыда тым «мейірімді» екенін атап өту керек-олардың әрқайсысы өздерін қалай істеп, қалай киініп, қалай демалатынын, көңіл көтеретінін және пәтерді қалай орналастыратынын, басқаларды не оқығанын, дұрысы, басқалардың көпшілігі: әркім жалпыға ортақ стандарттар бойынша, «Сән»бойынша қандай да бір жерде өмір сүргісі келетінін қалайды. Осының нәтижесінде адамдар біртіндеп өзінің жеке-өзіндік бет-бейнесін жоғалтады және жасырын-жасырын массаға айналады.
Әр түрлі құралдар мен жолдармен индустриалық прогресс адам өмірінің «мазмұны» сапасының күрт құлдырауын білдіреді. Адам үшін, сайып келгенде, жеке-өзіндік тұлғаның жоғалу сезімі, яғни өзіндік мәнділігін жоғалту, шектеусіз сандық бірлікке айналдыру. Ғылыми-техникалық-индустриялық прогресс, тұлғаны теңестіре және нивелире отырып, адамдардың ішкі бөлінуіне ықпал етеді, өйткені адамдардың ішкі айналымы олардың айырмашылықтары мен жеке ерекшелігін болжайды.
Мұның бәрі бірінші орынға: ғылым дегеніміз не? техника мен ғылыми-техникалық прогрестің табиғаты қандай? бұл прогресс адамға не бере алады және ол «алып тастайды»? Қазіргі таңда пайда болған және қоғамдық сананың барлық деңгейінде өте қарқынды талқыланатын осы және басқа да мәселелер техниканы ежелгі, бірақ әлеуметтік феноменнің мүлдем жаңа сипаттарына ие болған ретінде елеулі зерттеу қажеттілігін туындады. Осыған орай, техниканың қандай да бір фундаменталды ерекшеліктерін анықтап, сипаттаған жөн, онсыз ол материалдық, әлеуметтік феномен ретінде ойламайды. Техниканың мұндай іргелі сапасы-бұл түрлендіру құралы. Тарихи өркениет адам мен қоғамның қайта құрушы қызметінің негізінде жер бетінде пайда болды. Орта, табиғат, адамның өзі мен қоғамның өзгеруі өркениет пен мәдениетті дамытудың негізіне жатады.
Адамзат күшін, оның табиғатты жаулап алу қабілетін, оның заңдылықтарын өз мақсаттары мен мүддесінде пайдалану қабілетін барынша көбейте отырып, ғылыми-техникалық прогресс адамзатқа өзгермейтін игіліктерді алып келеді, бірақ бір мезгілде бұл прогресс біздің алдымызға аса күрделі әлеуметтік, саяси, моральдық, медициналық-биологиялық проблемалардың бір қатарын қояды, тек қана қуанарлық перспективаларды ғана емес, сонымен қатар белгілі бір қиындықтар мен қауіптерді, күтпеген өлім-жітім алдын ала
Қоғамның прогресі ғылым мен техниканың жаулап алуымен ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік жүйенің қажеттілігін және оның жеке тұлға мен қоғамның қарым-қатынасын жетілдіру, мәдениетті дамыту мүмкіндігін көрсететін мінез-құлық нормалары мен бағалауларын әзірлеумен де сипатталады. Мәдениет рухани құндылықтарды іске асыру процесі ретінде адамзаттың тұрақты игеруге-шындықты қайта құруға деген мәңгілік ұмтылысын білдіреді және ол рухани құндылықтарды іске асырудың көрінісі ретінде адамның табиғатқа үстемдік ету деңгейін білдіреді, яғни адамзат ғылым мен техниканы дамыту бағытында не жеткенін көрсетеді және сонымен бірге қоғамдағы адам қатынастарын ізгілендіру дәрежесін сипаттайды. Қоғамдағы адам қатынастарын ізгілендіру – еркіндік дәрежесі мәдениет прогресінің жоғары өлшемі болып табылады.
Мәдениет құндылық феномені ретінде адамдардың үнемі меңгеруге-шындықты қайта құруға деген ұмтылысын көрсетеді. Ол адамның маңызды күштерінің көрінісі ретінде, сондай – ақ, мәдениет жасаушы және субъект-адамның қалыптасуын, «қыл-қыбырлығын» бейнелейді. Рухани құндылықтарды жүзеге асыру, мәдениетті құру процесінде басқа тұлғалармен диалог жүргізуге қабілетті тұлғаны қалыптастыру жүреді, өйткені мәдениет басқа дәуірлермен, мәдениетпен, басқа адамдармен диалог – диалогты білдіреді. Мәдениет кең мағынада – затты, табиғатты, өмірді түсіну. Мәдениет адамның еркіндік – ізгілендіру процесін бейнелейді. Оның негізінде адам толерантты адам, жеке тұлға ретінде қалыптасады, ол өзінің өміршеңдігін жоғары жалпыадамзаттық құндылықтарға сәйкес жүзеге асырады.