Биоресурстар, олардың компоненттері, рөлі және биоресурстарды қорғау

Флора мен фауна ғаламшарымыздың биосферасының маңызды бөлігі болып табылады. Өсімдіктер мен Жер жануарларының жалпы саны 2,5 млн. астам құрайды, оның ішінде өсімдіктер шамамен 500 мың, Жануарлар – Биологиялық әртүрліліктің 2 млн.астам көрсеткіші болып табылады (Беларусь Республикасының биологиялық әртүрлілігін сақтау және орнықты пайдалану жөніндегі ұлттық стратегия мен іс – қимыл жоспары, 1997). Эндемиялық түрлер жоқ. Беларусьтің Қызыл кітабына 180 өсімдік түрі енгізілген. Жануарлар дүниесінің биологиялық әртүрлілігінің көрсеткіші оның құрамында 457 омыртқалы түрлерінің және 30 мыңнан астам омыртқасыз жануарлардың әр түрлі топтарының болуы болып табылады. Сүтқоректілер 73 түрі бар. Сүтқоректілердің ең бірегей түрлерінің бірі-Беловеж сызығының (пішіні) тісі, оның саны 300-ге жуық. Омыртқалы жануарлардың басқа топтарының саны: құстар – 298, рептилиялар – 7, қосмекенділер – 12, балықтар және дөңгелек бұрылыстар – 62. Беларусь фаунасында эндемиктер жоқ, бірақ ежелгі дәуір фаунасының реликтік қалдықтарын білдіретін бірқатар түрлер сақталуда (ақ куропатка, алтын қызыл өрік, қара өрік гагара, қалақай суслик, кәдімгі қамыт, дала алабұға, т.б.). Беларусьтің Қызыл кітабына республика аумағында аса қауіпті жағдайдағы омыртқалы жануарлардың 97 түрі және омыртқасыз жануарлардың 85 түрі енгізілген. Ұлттық жануарлардан басқа жануарлар түрлерінің көп саны Халықаралық қорғау мәртебесіне ие, сондай-ақ халықаралық конвенцияларға сәйкес қорғалады.

Өсімдіктер мен жануарлар биосферада және адам үшін үлкен рөл атқарады. Өсімдіктің табиғаттағы рөлі ең алдымен олардың қасиеттерінің арқасында фотосинтез процесін жүзеге асыру – жер бетіндегі өмір сүру, өркендеу және өмірдің даму көзі. Фотосинтез процесінде көміртегінің қос тотығын, суды, минералды компоненттерді (азот, фосфор және т. б.) сіңіріп, өсімдіктер, бұрын айтылғандай, органикалық заттар – барлық тірі организмдердің тамақ және энергия көзі құрайды және оттегі бөледі. Біздің ғаламшарымыздың оттегісі-автотрофты организмдердің тіршілік ету туындысы. Өсімдіктер, ең алдымен орман климат түзетін, су қорғау, топырақ қорғау рөлін атқарады. Өсімдіктер мен жануарлар табиғатта бар өзара байланысты ұстауда химиялық элементтердің көшуінде маңызды рөл атқарады. Олар ландшафттарды қалыптастыруда, топырақ пен қабықты желдеуде үлкен маңызға ие. Өсімдіктер мен жануарлардың қатысуымен Судың химиялық құрамы қалыптасады, ерекше жерге жақын атмосфера пайда болады. Өсімдіктер мен жануарлардың өмірі бір-бірімен тығыз байланысты. Кейбір жануарлар өсімдіктер тозаңдатушы болып табылады (көптеген жәндіктер, кейбір құстар – колибри, шірнелер, гүлдер, ұшқан тышқандардың жекелеген түрлері), басқалары – олардың тұқымдарын тасымалдаушылар (көптеген құстар мен сүтқоректілер). Өсімдіктердің едәуір саны жануарларсыз өмір сүре алмайды, өйткені соңғылардың көмегінсіз олар шашылып немесе қоныстана алмайды. Көптеген жануарлар (өсімдік тектес) өсімдік жамылғысының нашарлауына немесе керісінше нашарлауына ықпал ете отырып, өсімдіктерді жейді. Алайда, өсімдіктерде аурулар мен зақымдануларды тудыратын жануарлар (жәндіктер және т.б.) бар. Өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің сипатына көбінесе биогеоценоздың сипаты, оның морфологиялық және функционалдық құрылымы, оның компоненттерінің биогеоценотикалық қызметі байланысты. Мұның бәрі табиғи биогеоценоздарда (экожүйелерде) атқаратын үлкен рөлді анықтайды. Табиғаттағы заттардың айналасына қатыса отырып, оның компоненттерінің жағдайы мен дамуына әсер ете отырып, өсімдіктер мен жануарлар БиоСфера өмірінде, әсіресе тірі табиғаттағы «динамикалық тепе-теңдік жүйесін» қолдауда үлкен рөл атқарады.

Адам өміріндегі өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің маңызы зор. Олар әртүрлі азық-түлік өнімдерінің, техникалық және дәрілік шикізаттың, құрылыс материалдарының көзі болып табылады. Флора мен фауна жануарлардың жаңа тұқымдары мен өсімдіктердің сорттарын шығарғанда, қолда бар үй және мәдени нысандарының сапасын жақсарту үшін пайдаланылады. Өсімдіктер мен жануарлардың жалпыға белгілі эстетикалық маңызы. Олар биотехнология саласындағы ғылыми зерттеулер, соның ішінде медициналық зерттеулер объектісі болып табылады.

Сонымен қатар, өсімдіктер мен жануарлар арасында ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің зиянкестері мен өңделетін жерлер мен жайылымдарда арамшөптер, ауру қоздырғыштары бар. Жануарлардың кейбір түрлері адамның табиғи-ошақтық ауруларын қолдауға қатысады, қансорғыш паразиттерді қоректендіреді. Жекелеген жерлерде су қоймаларының жоғары су өсімдіктері өсуімен, ондағы балдырлардың жаппай дамуымен күресуге тура келеді, соның салдарынан оттегінің жетіспеушілігі, балықтардың бітелуі, суда уытты заттардың пайда болуы, су сапасының нашарлауы, зат айналымының бұзылуы болып табылады. Кеме қатынасында биологиялық кедергілер жасайтын өсімдіктер мен жануарлардың түрлері бар, су пайдалану және сумен жабдықтау кезінде – гидротехникалық құрылыстар мен суағарларды өсіп-өнушілердің, сүрекдіңдердің, тас ағызушылардың тіршілік әрекеті салдарынан пайдалану.

Өсімдіктер мен жануарлардың жекелеген түрлерін бағалай отырып, алайда олардың әрқайсысының мәні жан-жақты және мекендейтін жеріне, жыл уақытына, санына, адамның шаруашылық қызметінің сипатына қарай өзгеруі мүмкін екенін ескеру қажет. Қандай да бір түрлердің зияндары мен пайдаларының дәрежесін анықтау үшін олардың өмір сүру жағдайларын мұқият есепке алу, табиғат пен адам шаруашылығындағы түрлердің нақты мәнін білу қажет. Адамның жануарлар мен өсімдіктердің әртүрлі түрлеріне қатынасы мынадай қағидаттарға негізделуі тиіс: әрбір түрдің бірегей гендік қоры бар, болашақта белгілі бір оң мәні бар НЕМЕСЕ БОЛУЫ МҮМКІН. Сондықтан жануарлардың немесе өсімдіктердің қандай да бір түрін жоюға жол берілмейді.

Адам өз қызметімен өсімдіктер мен жануарлар әлеміне оң және теріс әсер етеді. Өсімдікке оң әсер жоғары өнім беретін және фотосинтезге қатысатын жасыл массаның көп мөлшерін беретін әртүрлі мәдени формаларды өсіруден көрінеді. адам бойынша жұмыстар жүргізілуде лесовозобновлению, облесению ашық аумақтарды, елді мекендерді көгалдандыру, сондай-ақ зиянкестерімен және ауруларымен күрес және өсімдіктер. адам қызметінің жануарларға әсері белгілі бір түрлердің санының көбеюінде де байқалады. Адамның әсерінен ол үшін ерекше фаунасы бар мәдени ландшафт деп аталатын жаңа пайда болды. Жануарлардың кейбір түрлері онда соншалықты қолайлы жағдай тапты, ол тек қана немесе онда ғана кездеседі. Олардың қатарына жатады, мысалы, сизой Көгершін, үй және дала воробьи, ауылдық және қалалық қарлығаштар, галка, грач және т.б. мәдени ландшафт фаунасының түрлік құрамы аз, бірақ оның түрлерін құрайтын өте жоғары саны бар. Мәдени ландшафтта адамға жақын кәсіп түрлері (бұлан, елік, белок, Тетер, үйрек) болуы мүмкін.

Адамның өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне теріс әсері екі есе жолмен жүзеге асырылады: тікелей – тікелей жою және жанама-өмір сүру жағдайларының өзгеруі. Көптеген жануарлар мен өсімдіктер бір мезгілде басқа фактордың әсеріне ұшырайды. Адамның теріс әсерінің нәтижесінде жердің (әсіресе орман) өсімдік жамылғысының қысқаруы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің түрлік құрамының азаю үрдісі байқалады. Өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің бір бөлігі толығымен жойылып, басқалары сирек кездесетін және жойылып бара жатқан дәрежелерге көшті. Сондықтан флора мен фаунаны қорғау, ғаламшардың биоалуантүрлілігі мен гендік қорын сақтау, биоресурстарды қалпына келтіру және оларды ұтымды пайдалану жөніндегі кідіріссіз шаралар қажеттілігі туындады. Ғылыми негізделген табиғат пайдалану сондай-ақ өсімдіктер мен жануарларды ғылыми, мәдени-ағартушылық, тәрбиелік және эстетикалық мақсаттарда пайдалануды, жануарлардың – топырақ жасаушылардың, ортаның табиғи санитарларының, өсімдіктердің тозаңдатқыштарының пайдалы тіршілік ету қасиеттерін пайдалануды, жануарларды, өсімдіктерді олардың тіршілік ету өнімдерін алу үшін пайдалануды көздейді. Биологиялық ресурстарды қорғауда Қызыл кітаптың, ерекше қорғалатын аумақтар желісінің болуы, қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық негіздерін құру маңызды рөл атқарады.