Эндоплазмалық желі. Гольджи Кешені

Эндоплазмалық желі (ЭПС) немесе эндоплазмалық рети-кулум (ЭПР), мембранамен қоршалған және клетканың гиалоплазмасы өтетін арналар мен қуыстар жүйесі болып табылады. Эндоплазмалық желі мембранының плазмалемма құрылысына ұқсас құрылымы бар. Клетканың 50% — ға дейінгі көлемін алатын ЭПС арналары мен қуыстары еш жерде үзілмейді және гиалоплазмада ашылмайды (сурет. 37). Кедір-бұдыр және тегіс ЭПС бар.

«Мембране шероховатой ЖТС орналасқан көптеген рибосом. Бұл жерде жасушаның шегінен шығатын ақуыздар синтезделген. «Рибосомах шероховатой ЖТС, сондай-ақ синтезделінеді мембраналық белоктар.

Тегіс ЭПС бетінде көмірсулар мен липидтердің синтезі жүреді. Сонымен қатар, тегіс ЭПС — да кальций иондары жинақталады-жасушалар мен жалпы организм функцияларының маңызды реттеушілері. Бауыр жасушаларының тегіс ЭПС улы заттарды ыдырату және залалсыздандыру процестерін жүзеге асырады.

ЭПС мембраналарында түзілетін заттар желі қуыстарының ішінде жинақталады және өзгереді. Мысалы, ақуыздар оларға тән екінші, үшінші немесе төртінші құрылымды алады. Содан кейін пайда болған заттар мембраналық көпіршіктерге жатады және Гольджи кешеніне тасымалданады.

Бұдырлы ЭПС ақуыздардың көп мөлшерін синтездейтін жасушаларда жақсы дамыған (мысалы, ас қорыту ферменттерінің синтезін жүзеге асыратын сілекей бездері мен ұйқы безінің жасушаларында; ұйқы безінің жасушаларында және ақуыз табиғатының гормондарын өндіретін гипофизде). Гликоген синтезін жүзеге асыратын бауыр жасушалары және т.б.) синтездейтін жасушаларда тегіс ЭПС жақсы дамыған, мысалы, полисахаридтер мен липидтер (бүйрек үсті бездері жасушалары, стероидты гормондар шығаратын жыныс бездері; бауыр жасушалары.

Гольджи кешені (аппараты) — бұл жасушаішілік мембраналық құрылымдардың жүйесі: ЭПС мембраналарында синтезделген заттар жинақталатын цистерналар мен көпіршіктер (сурет. 38, 39).

Заттар Гольджи кешеніне мембраналық көпіршіктерде жеткізіледі, олар эндоплазмалық желіден тазартылады және Гольджи кешенінің цистерналарына қосылады. Мұнда бұл заттар түрлі биохимиялық өзгерістерге ұшырайды, содан кейін қайтадан мембраналық көпіршіктерге оралады және олардың көп бөлігі цитоплазмалық мембранаға тасымалданады. Көпіршік мембраны цитоплазмалық мембранамен біріктіріледі, ал ішіндегісін экзоцитоз арқылы жасушадан тыс шығарылады.

Өсімдік жасушаларының Гольджи кешенінде жасуша қабырғасының полисахаридтері синтезделген.

Гольджи кешенінің тағы бір маңызды функциясы — лизоспен білім беру.

Лизосомалар-Гольджи кешені цистерналарынан тазартылатын және асқорыту ферменттерінің жиынтығы бар шағын мембраналық көпіршіктер. Лизоспен ферменттер ақуыздар, көмірсулар, липидтер, нуклеин қышқылдарын ыдыратуға қабілетті. Фагоцитоз арқылы жасушаға тағамдық бөлшектер түскенде, оларды пісіру керек, яғни жасушаны пайдалана алатын заттарға дейін ыдырату керек.

Пісіру мүмкін болу үшін, тағамдық бөлшектер бар фагоцитарлы көпіршік лизосомамен біріктірілуі керек (күріш. 39).

Лизосоманы фагоцитарлы көпіршікпен біріктіру арқылы екінші лизосома пайда болады. Онда ферменттердің әсерінен қоректік заттар мономерлерге дейін ыдырайды, олар диффузия арқылы гиалоплазмаға түседі. Сіңірілмеген қалдықтар экзоцитоз арқылы жасушадан тыс шығарылады. Протист жасушаларында пайда болатын екінші лизосомалар, әдетте ас қорыту вакуольдері деп аталады.

Сыртқы жасушаға келіп түскен заттарды қорытудан басқа, лизосомалар жасушаның ішкі компоненттерін (молекулалар мен тұтас органоидтар), зақымдалған немесе өз мерзімін өтеген бөлшектеуге қатысады. Сонымен қатар, лизос ферменттерінің әсерінен функционалдық белсенділігін жоғалтқан немесе зақымдалған жасушалар мен тіндердің өздігінен қорытылуы мүмкін.

1. Органоидтардың қандай тобына лизосомалар, эндоплазмалық желі және Гольджи аппараты жатады?

Бірмембраналық, екімембраналық ,мбраналық емес.

2. Эндоплазмалық желінің құрылысы мен қызметі қандай? Бұдырлы ЭПС тегіс қарағанда ерекшеленеді?

3. Гольджи кешені қалай жұмыс істейді? Ол қандай функцияларды орындайды?

4. Гольджи ең ірі кешендері (10 мкм дейін) эндокриндік бездердің жасушаларында табылды. Қалай ойлайсыз, бұл немен байланысты?

5. Эндоплазмалық желі мен Гольджи кешенінің құрылысы мен функцияларында жалпы не? Олар немен ерекшеленеді?

6. Бұл білдіреді лизосомы? Олар қалай құрылады? Қандай функцияларды орындайды?

7. Лизосомадағы ферменттер неліктен өз мембранасын ажыратпайды? Жасуша үшін лизос мембранасының үзілуін қандай зардаптарға әкелуі мүмкін?

8. Жасушадан шығаруға жататын көптеген заттардың молекулаларына Гольджи кешенінде» белгілі бір олиго — немесе полисахаридтер, сонымен қатар әртүрлі заттарға — түрлі көмірсулар компоненттері тігіледі. Мұндай модификацияланған түрдегі зат жасушадан тыс ортаға шығарылады. Сіз бұл не үшін қажет деп ойлайсыз?