Табиғат пен қоғамның өзара байланысы
Философиялық тұрғыдан алғанда табиғат ең алдымен қоғаммен байланысты, өйткені ол адамдардың өмір сүруінің табиғи шарты болып табылады. Қоғам адам қызметінің шарты мен өнімі болып табылатын табиғаттың жеке бөлігі ретінде көрінеді. Қоғам өміріндегі табиғаттың рөлі әрдайым маңызды болды,өйткені ол оның өмір сүруі мен дамуының табиғи негізі ретінде танылды. Адам өмір сүруінің биологиялық негізіне байланысты табиғатқа тән, сонымен қатар ол әлеуметтік өмірдің күрделі түрлерін жасайды. Адам мен табиғат арасында орын алады адам мен қоғамның өмір сүруінің қажетті шарты болып табылатын өзіндік «зат алмасу», сондықтан қоғамның дамуындағы табиғи факторларды міндетті түрде назарға алу қажет.
Табиғат әрқашан философтардың назары мен философиялық пайымдаудың мәні болды. Адам мен қоғамның дамуындағы табиғи және рухани бастаулардың өзара әрекеттесуі, табиғат пен мәдениеттің қарым-қатынасы сияқты мәңгілік философиялық мәселелер ежелгі және жаңа заман философтарын толғандырды, олар да заманауи философтарды толғандырады. Қоғам мен табиғаттың өзара іс-қимылының сипаты тарихи дамудың әр түрлі кезеңдерінде өзгеріп отырады. Табиғат-адам мен қоғамның өмір сүруінің табиғи шарттарының жиынтығы. Адамның табиғатқа қарым-қатынас формалары әр түрлі болды.
Антикалық философияда ғарыш табиғат пен Адамның бөлінбеуі ретінде түсінілді, ал философияның өзі космоцентристік болды. Ортағасырлық христиан философиясы табиғатты құдайдан адамға және адамнан табиғатқа апаратын баспалдақ ретінде түсінді. Адам өзінің рухани күштерін дамыта отырып, табиғаттан биік болуға ұмтылуы тиіс. Жаңа уақытта табиғат алғаш рет ғылыми талдау объектісі ретінде көрінді. Табиғат жаратылыстану ғылымдарын ашатын заңдар негізінде адамның практикалық күш-жігерін қолдану объектісі ретінде қабылдана бастады. 1868 жылы француз ғалымы Э. Реклю жердің тірі қабығын, жануарлар мен өсімдіктердің қабатын белгілеу үшін «биосфера» ұғымын енгізді. XX ғ. адамның қызметі бұрын болмаған өрлеулерге ие болған кезде, «ноосфера» концепциясы, ғаламшарды түрлендіретін ақыл-ой саласы құрылды. Орыс ғалымы В. И. Вернадский және француз философы Т де Шарден адам мен табиғаттың өзара әрекеттесуі жаңа сапалы деңгейге жетті деген қорытындыға келді.
Қазіргі уақытта біздің планетамызда ғаламшардың жоғарғы, тірі зат қабықшасының-биосфераның жаңа геологиялық жағдайға — ноосфераға, яғни адамның ақыл-ойы мен еңбегімен оның мақсаттары мен қажеттіліктеріне сай қайта құрылған облысқа көшу үдерісі жүріп жатыр. НООСФЕРА-табиғат пен қоғамның өзара іс-қимыл аясы, оның шегінде ақыл дамудың басты айқындаушы факторына айналады. Техногенді өркениеттің дамуы салдарынан БиоСфера сапасының нашарлауының алғашқы белгілері XIX ғ. соңында пайда болды. Планетаның және оның тірі қабығы-бұл бірыңғай жүйе.
Қазіргі заман дәуірінде қоғам мен табиғаттың өзара іс-қимылы принципті жаңа сипатқа ие болады. Табиғат адам қызметіне көбірек қосылады және сонымен бірге оның процестеріне компетентті емес араласудан қорғауды талап етеді. Ноосфера тұжырымдамасының басты мақсаты-табиғат пен қоғам арасындағы үйлесімді қарым-қатынастарға қол жеткізудің ғылыми және адамгершілік принциптерін анықтау. Адамның тікелей қызметіне қосылған табиғаттың бір бөлігі табиғи немесе табиғи орта деп аталады. Табиғи ортаға: жер ландшафты, мұхиттар мен теңіздер, таулар мен жазықтар, өрістер мен ормандар, өзендер мен көлдер жатады.
Мұның бәрі адам өмірінің географиялық ортасы деп аталады. Табиғи орта географиялық ортадан басқа адамдардың өмірі мен қоғамның дамуының барлық табиғи жағдайларын (ғарыш, атмосфера, жер қойнауы) қамтиды. Қоғамның дамуы үшін жансыз және тірі табиғат (биосфера) маңызы бар. Географиялық орта-осы тарихи бөлікте адамдардың тікелей қызметіне қосылған табиғаттың бөлігі. Табиғаттың қоғам үшін маңызы туралы ойлай отырып, кейбір философтар оның дамуындағы шешуші рөлге ие деген қорытындыға келді. Мұндай позиция географиялық детерминизм деп аталды. Географиялық ДЕТЕРМИНИЗМ-географиялық орта қоғамның дамуын толық анықтайды деген түсінік.
Ол қоғамда болып жатқан құбылыстардың негізгі себебі ретінде табиғат екенін айтады. Табиғат шаруашылық қызметін, сондай-ақ мемлекеттік басқару нысандарын, халықтың психикалық қоймасын, оның әдет-ғұрпы мен дәстүрін анықтайды (толығырақ қараңыз: 3.4. Ағарту Философиясы). XVIII ғ. үшін географиялық детерминизм қоғамдық тәртіптердің құдайлық шығу тегі емес, жер бетіндегі алдыңғы қатарлы оқу болды, бірақ XIX және XX ғ. бұл теория қоғамдық дамуды түсінудің жеңілдетілген тәсілін ұсынды. Қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы күрделі және қарама-қайшы, тарихи Ұшпа сипатқа ие, мәдениеттің түріне байланысты. Қазіргі заманғы мәдениет типологиясы мәдениеттің Шығыс және Батыс типтерін дәстүрлі және жаңашылдық ретінде ажыратады.
Дәстүрлі қоғамдарда адам табиғатқа бейімделіп, оның заңдары мен ырғақтарына бағынады, өйткені адамдар негізінен аграрлық шаруашылықпен айналысты. Машина өндірісі мен ғылыми-техникалық прогресті білмеген дәстүрлі қоғамдар табиғи тепе-теңдікті жаһандық бұзбады. Олар экологиялық дағдарыстарға тап болуы мүмкін, бірақ тек жергілікті ауқымда ғана. Жерді дұрыс өңдеуге немесе ирригацияға байланысты мұндай жағдайларды мәдениет тарихында табуға болады.
Бірақ дәстүрлі қоғамдарда экологиялық тепе-теңдік, табиғатпен қарым-қатынас үйлесімді болды. Адам табиғатқа қарсы емес, ол үйлесімді және оған тең болды. Мифологияда бұл табиғаттың дербестігінде көрініс тапты: яғни табиғаттың әр құбылысының артында қандай да бір Құдай тұр деген түсінік болды. Әр түрлі мәндердің ерік білдіруінде кейбір заңдылықтарды іздеу мүмкін емес еді. Мифологиялық санада адам мен табиғаттың қарым-қатынасын субъект-субъект ретінде көрсетті (бір субъект — адамның өзі, ал екіншісі-белгілі бір табиғи құбылысты бейнелейтін рух). Қазіргі философтар мен мәдениеттанушылар адам мен табиғаттың қарым-қатынасын дәл осындай түсіну таза ғылыми көзқарасты дамытуға мүмкіндік бермеді деп санайды. Ғылым табиғатты объект ретінде қарастырудан шығады. Тек осы жағдайда ғана әлемнің дамуын басқаратын объективті заңдар туралы айтуға болады.
Табиғатқа объект ретінде қарау үшін, одан мифологиялық жаратылыстарды алып тастау керек. Құдайдан басқа жалғыз өркениет иудейско-христиан өркениеті болды. Құдай табиғатты жасайды, бірақ сонда жоқ, табиғатта жоқ. Табиғаттың дәл осындай түсінуі ғылымға ұтымды білімнің ерекше түрі ретінде пайда болуға мүмкіндік береді. Алайда батыс мәдениетінде дамудың ерекше жолы ретінде жүзеге асырылған ғылыми-техникалық прогресс қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттестігіндегі тепе-теңдікті бұзуға алып келді. Бүгінгі күні адамзат тарихтағы ең терең дағдарысты бастан кешуде. Дағдарыс планетарлық ауқымдағы объективті құбылыстарға негізделген, мамандар әлемдік қоғамдастықтың алдында тұрған ондаған кезек күттірмейтін проблемаларды бөліп отыр.
Олардың бірі адамзат пен табиғат арасындағы қарым — қатынаспен, басқалары-адамдар қоғамдастығының ішіндегі қатынастармен байланысты. Жаһандық проблемалардың бірінші тобына экологиялық дағдарыс пен экологиялық апат қатерін, екінші топқа — жаппай қырып-жою қаруын пайдалануды болдырмау, қару-жарақ жарысы, әлемнің неғұрлым дамыған елдерінің («алтын миллиард» деп аталатын) халқы мен кедей халықтың орасан зор массасы арасындағы экономикалық алшақтықты қысқарту жатады.
Экологиялық дағдарыс — «қоғам-табиғат»жүйелерінің динамикалық тепе-теңдігінің бұзылуымен сипатталатын экологиялық жағдайдың түрі. Қазіргі заманғы экологиялық ахуалдың мәнін үш негізгі сәтке келтіруге болады: адамзаттың табиғи ресурстарының өте тез сарқылуы орын алады; қоршаған табиғи ортаның тым тез ластануы, бұл апатты салдарға әкеп соғады; халықтың саны тым тез артады. Олардың екеуі тікелей ғылыми-техникалық революциядан туындады. Таза экологиялық дағдарыс өркениеттің жалпы дағдарысына айналды, өмірдің барлық жақтарын деформациялайды: экономикалық, әлеуметтік және рухани. Қазіргі заманғы экологиялық жағдай және ондағы дағдарыс ең алдымен өркениеттік сипатқа ие, олар адамзаттың өркениетті дамуының барлық қарқынынан туындады. Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар табиғат туралы философиялық көзқарастар қалай өзгерді? Биосфера және ноосфера дегеніміз не, осы ұғымдарды кім енгізді және неге? «Географиялық орта» және «табиғат»ұғымдары қалай сәйкес келеді?