Қаланың жоспарлау құрылымының түрлері мен элементтері
Қазіргі заманғы түсінікте қала құрылысы-бұл әлеуметтік-экономикалық, санитарлық-гигиеналық, техникалық және сәулет-көркемдік мәселелер кешенін қамтитын қалаларды (қоныстарды) жоспарлау және салу теориясы мен практикасы.
Экономикалық міндеттер орынды таңдауды, құрылыстың барлық түрлері үшін аумақты жоспарлы және экономикалық тұрғыдан ақталған игеруді, табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды, қоныстандырудың неғұрлым ұтымды жүйесін айқындауды қамтиды.
Техникалық міндеттерге аумақты инженерлік дайындау, көшелер мен алаңдар жүйесін ұйымдастыру, Көліктік қызмет көрсетуді ұйымдастыру, абаттандыру, инженерлік жабдықтардың барлық түрлерімен қамтамасыз ету (кәріз, су, жылу, энергиямен жабдықтау, байланыс және т.б.) жатады.
Санитарлық-гигиеналық міндеттер халықтың өмірі үшін барынша қолайлы және салауатты жағдайлар жасауды (микроклимат, көгалдандыру дәрежесі, қажетті инсоляция, ауа тазалығы, қоршаған ортаны қорғау және т.б.) қамтиды.
Сәулет — көркемдік міндеттер қонысты тұтастай шешу кезінде де, оның жекелеген элементтерін-көшелерді, алаңдарды, орамішілік кеңістіктерді жоспарлау кезінде де өзіндік және есте қалатын композициялар жасауды, ғимараттардың табиғи жағдайларымен (рельефпен, су қоймаларымен, өсімдіктермен және т.б.) үйлесімді үйлесімінде сәулеттік-ландшафттық ансамбльдерді құруды қамтиды.
Осы міндеттердің барлығы қала құрылысы пәнінің мазмұны болып табылатын бірыңғай процестің әртүрлі жақтары ретінде тығыз байланыста кешенді түрде шешілуі тиіс.
Жоспарлау құрылымының типтері мен элементтері.
Қалалар жоспарларын шешуге келесі факторлар әсер етеді: қоныстандыру жүйесіндегі қаланың орны; таңдалған аумақтың табиғи-климаттық сипаттамасы; кәсіпорындардың қала құраушы тобының пішіні мен шамасы; қала аумағын функционалдық аймақтандыру шарттары; тұрғын аудандар мен еңбек ету орындары арасындағы көліктік байланыстарды ұйымдастыру; қаланың перспективалық дамуын есепке алу; қоршаған ортаны қорғау талаптары; аумақты инженерлік жабдықтау шарттары; құрылыс экономикасының талаптары; сәулет-көркемдік талаптар. Бұл факторлар қаланың жоспарлау құрылымында көрініс табады, яғни тұрғын үй құрылысын магистральдық көшелер мен алаңдардың желісімен байланысты жаппай баратын орындармен ұштастыра отырып.
Факторлардың бірінің басым болуы немесе бірнешеуінің жиынтық әсері жоспарлау құрылымының түрін анықтайды: жинақы, бөлшектелген және орташаландырылған.
Шағын тип қаланың барлық функционалдық аймақтарының бірыңғай периметрде орналасуымен сипатталады.
Бөлінген тип қала аумағын өзендер, жыралар немесе транзиттік темір жол қиылысында пайда болады.
Шашыраңқы тип бір-бірімен көлік желілерімен байланысты бірнеше қалалық жоспарлау құрылымдарын болжайды.
Бұдан басқа, қала жоспары үлкен өзен жағасында орналасқан кезде бөлшектелген-желілік және өнеркәсіпті және тұрғын үйді сызықтық-параллель аймақтарға бөлу және қаланың даму процесінің сипаты салдарынан туындайтын желілік нысаны болуы мүмкін.
Қаланың үлкен өзен жағасында орналасуымен байланысты желілік жүйе бөлшектелген кезде, қала, әдетте, өзеннен оған көлденең бағытта алыс емес және өзен бойымен едәуір қашықтыққа (60-70 км дейін) созылады.
Бұл жағдайларда жылдамдық көлігін қолданудың үлкен ұзындығынан талап ететін бойлық байланыстар басым мәнге ие болады.
Желілік жоспарлау кезінде қала жоспарының негізгі композициялық осі бүкіл қала аумағының бойымен өтетін қалалық көліктің ұзына бойы желісі болып табылады. Қаланың желілік жоспарлануының ыңғайлылығы оның қалыптасқан аудандарды түбегейлі қайта құрусыз дамуы мүмкін. Қаланың елеулі кемшілігі-желі – оның бір-бірінен едәуір дәрежеде оқшауланған бірқатар елді мекендерге нақты бөлінуі.
Қаланың негізгі жоспарлау элементтеріне:
1. Тұрғын шағын аудандар мен орамдарға біріктірілген тұрғын үйлер.
2. Әкімшілік-қоғамдық мекемелер мен мекемелердің және халыққа мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету кәсіпорындарының ғимараттары.
3. Орамнан тыс жасыл желектер және жалпы пайдаланудағы спорт ғимараттары.
4. Көшелер мен алаңдар, жағалаулар, көпірлер мен туннельдер.
5. Өнеркәсіптік кәсіпорындар.
6. Сыртқы көлік құрылғылары: темір жол, су, әуе, автожол.
7. Коммуналдық кәсіпорындар мен құрылыстар: қала ішіндегі көлік, қалалық су құбыры мен кәріз құрылғылары, электр станциялары мен жылу электр орталықтары, газ зауыттары.
8. Зираттар мен крематориялар.
9. Табиғи және жасанды су айдындары.
10. Санитарлық-қорғау аймақтары.
Аумақты функционалдық аймақтандыру.
Қазіргі қала күрделі орган болып табылады, онда әлеуметтік, сәулет-жоспарлау, инженерлік және экономикалық бастаулар тығыз байланады. Осы күрделі ағзаның өмірін ыңғайлы және ұтымды ұйымдастыру үшін қаланың жоспарлау шешімінің негізіне функционалдық белгілері мен қала құрылысының түрлеріне қарай оның аумағын аймақтандыру қаланады.
ҚНжЕ 2-60-75* сәйкес қала аумағы өзінің функционалдық мақсаты бойынша келесі аймақтарға бөлінеді:
а) тұрғын шағын аудандар мен орамдар орналасатын қоныстану аймағы; әкімшілік-қоғамдық мекемелер мен халыққа мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету мекемелерінің учаскелері; кварталдан тыс жасыл желектер мен жалпы пайдаланудағы спорт ғимараттары; көшелер мен алаңдар; зиянсыз өндірістік бейіндегі жекелеген өнеркәсіптік кәсіпорындар, қоймалар, сыртқы көлік құрылғылары; құрылыс салуға қолайсыз және әлі пайдаланылмаған учаскелер.
б) мәдени-тұрмыстық мекемелермен, көшелермен, алаңдармен және жолдармен, жасыл желектермен өндірістік кәсіпорындар орналасатын өнеркәсіптік аймақтар.
в) сыртқы көлік құрылғылары орналасқан көлік аймақтары;
г) коммуналдық-қойма аймақтары;
д) өнеркәсіптік кәсіпорындар мен көлік құрылғыларын тұрғын үйлерден бөлетін санитарлық-қорғау аймақтары.
Селитебті аймақ басым бағыттағы желдер үшін жел жағынан, сондай-ақ қоршаған ортаны ластау көздері болып табылатын өнеркәсіп кәсіпорындарына қатысты өзен ағысы бойынша жоғары орналастырылады.
Өндірістік аймақ еңбекшілердің тұратын орындарымен, яғни селитебтік аймағымен ыңғайлы көліктік және жаяу жүргіншілер байланысын ұйымдастыратындай орналасуы тиіс. Өндірістік аймақтар үшін аумақтарды олардың сыртқы көлік желілеріне кедергісіз қосылуын ескере отырып таңдайды. Алайда өндірістік аймақтардың транзиттік теміржол жолдарымен және автомобиль жолдарымен қиылысуы қажет емес.
Өндірістік кәсіпорындармен зиянды заттардың бөліну қарқындылығына байланысты өнеркәсіптік аймақ селитебтен әртүрлі қашықтықта орналастырылады. Жобалаудың санитарлық нормалары өнеркәсіптік өндірісті бес класқа бөледі, олардың әрқайсысына өзінің санитарлық-қорғау аймағы (М) сәйкес келеді: I класс-1000; II-500; III-300; IV-100; V-50.
Мұндай жіктемеге сәйкес қалаларды салу практикасында өндірістік және селитебтік аймақтардың өзара орналасуының үш сипатты жағдайы анықталды. Бірінші жағдайда селитебті аймақ өнеркәсіптік аймақтан едәуір қашықтықта орналасады, оған І және ІІ сыныпты кәсіпорындар кіреді: қара және түсті металлургия, мұнай-химия және химиялық, ірі цемент зауыттары, ірі ЖЭО және т.б. кейде өндірістік бөліністердің ерекше зияндылығы кезінде қорғау аймағының ені бірнеше километрге дейін артады. Екінші жағдай селитебті аумақ шекарасының жанында өнеркәсіпті орналастырумен байланысты. Өнеркәсіптік аймаққа мұндай орналастыру кезінде жүк айналымының шамасына қарамастан, санитарлық жіктеу бойынша III және IV сыныптарға жататын кәсіпорындарды, сондай-ақ өндірістік зияндылықтарды бөлмейтін, бірақ темір жолдар орнатуды талап ететін V класты кәсіпорындарды қосуға жол беріледі. Үшінші жағдай өнеркәсіптік кәсіпорындар қоныстану аумағы шегінде орналасқан өндірістік-қоныстану аудандарының құрылуымен сипатталады. Мұндай орналастыруға темір жолдарды өткізуді талап етпейтін IV және V сыныптағы кәсіпорындар үшін жол беріледі.
Өнеркәсіптік және селитебті аумақтың өзара орналасуын анықтау кезінде кәсіпорындардың жекелеген түрлерімен шығарылатын шу деңгейі де ескеріледі.
Қаланың коммуналдық-қойма аймағы сыртқы көлік желілерімен ыңғайлы байланыста орналасқан. Коммуналдық-қойма аймағында коммуналдық және қойма кәсіпорындары үшін аудандар бөлінеді. Ірі, ірі және үлкен қалаларда мұндай аудандарды орналастыру керек. Жалпы тауарлы қоймалар мен жеміс-көкөніс базалары тұрғын аудандармен жақсы көлік байланысымен қамтамасыз етеді және қаланың өнеркәсіптік аудандарынан бөлек орналастырады.