Кедендік-құқықтық қатынастардың сипаттамасы
«Қоғамдық қатынастардың бір бөлігі болып табылатын, қатысушылар субъективті құқықтар мен міндеттердің тасымалдаушысы ретінде әрекет ететін құқықтық қатынастардың сипаттамасы кез келген құқықтық теорияның мәнін құрайды». Кедендік құқық қатынастары М. М. Рассолов тауарлар мен көлік құралдарын кедендік ресімдеуді құқықтық реттеу, кедендік төлемдерді алу, кедендік және валюталық бақылау және т. б. бойынша қарым-қатынасты анықтайды.. Е. А. Кедендік құқық құқықтың кешенді саласы ретінде ел ішінде де, халықаралық деңгейде де кеден органдарының қызметімен байланысты қоғамдық қатынастарды зерттейтіндігін дәлелдейді. Кеден сипатындағы құқықтық қатынастар тек мемлекет ішінде ғана емес, сыртқы саудада да көрінеді және олар әрдайым шетелдік элементтің болуымен күрделенген, өйткені сыртқы экономикалық байланыстарды жүзеге асырудың қазіргі практикасы реттеудің екі деңгейі: ұлттық және халықаралық деңгейлерімен іске асады.
Құқық көмегімен кедендік қатынастарды реттеу белгілі бір кедендік-құқықтық нормаларды белгілеу арқылы, яғни кедендік қатынастар субъектілерінің мінез-құлық ережелерін белгілеу және кедендік құқық нормаларын қолдану арқылы жүзеге асырылады. Кедендік құқық нормалары кеден органдарының, азаматтардың, ұйымдардың өзара қарым-қатынастарын, олардың өзара құқықтары мен міндеттерін реттейді және осының салдарынан осы реттелетін қатынастарға ерекше кедендік-заңдық сипат – кедендік-құқықтық қатынастардың сипатын береді; аталған қатынастардың субъектілері ерекше, кедендік құқықтар мен міндеттерді тасымалдаушы ретінде әрекет етеді.
1-бап Кеден ісі саласында және Беларусь Республикасының кеден саясаты саласында қоғамдық қатынастар шеңберін белгілейді және айқындайды. Құқықтық қатынастар Беларусь Республикасының кедендік шекарасы арқылы тауарлар мен көлік құралдарын өткізудің тәртібі мен шарттарына, кеден төлемдерін алуға, кедендік ресімдеуге, кедендік бақылауға және кеден саясатын жүргізудің басқа да құралдарына қатысты.
Кедендік құқықтың кез келген нормасы іс жүзінде тек кедендік-құқықтық қатынастар арқылы ғана жүзеге асырылады: осы қатынастардың бір қатысушыларын (субъектілерін) нақты іс-қимыл жасауға міндеттей және нақты тұлғаларға оларды іске асыруды талап ету, осы іс-әрекеттерге басшылық ету құқығын бере отырып, кедендік құқық құқықтық қатынастарға қатысушылар арасындағы ерекше кедендік-құқықтық коммуникацияларды, яғни адамдар арасындағы кедендік-құқықтық қатынастарды белгілейді. Демек, кедендік-құқықтық қатынастарға кедендік құқық нормаларында көрсетілген және олармен реттелетін қоғамдық қатынастар жатады.
Құқық шеңберіндегі кедендік қатынастар мынадай ерекше белгілердің жиынтығымен сипатталады: кедендік қызметтің арнайы субъектілерінің болуымен; кедендік қызметтің арнайы объектілерінің болуымен; көрсетілген субъектілер мен объектілердің кедендік құқықтық қатынастары арқылы жанама болуымен.
Кедендік құқықтық қатынастар белсенді кедендік іс-қимылдарға (мысалы, құқықтық қатынастарға қатысушының тауарларды өткізу туралы ниетін белсенді білдіруі), пассивті кедендік іс-қимылдарға (мысалы, көрсетілген ниеттің пассивті білдіруі), делдалдық кедендік-құқықтық жұмысқа (мысалы, кеден агенттерінің қызметі), қосалқы кедендік іс-қимылдарға (қандай да бір алдын ала шешім қабылдауға), сондай-ақ ұйымдастырушылық құқықтық қатынастарға (мысалы, кеден органының құзыретін айқындау) бөлінеді. Кедендік құқықтық қатынастардың пайда болуына Беларусь Республикасы Конституциясының ережелері, Беларусь Республикасы Президентінің заңдары, жарлықтары мен жарлықтары, Беларусь Республикасы Парламенті мен Үкіметінің құқықтық актілері, ГТК бұйрықтары негіз бола алады.
Кедендік құқық саласында құқықтық қатынастар басқа түрлерге де бөлінуі мүмкін, атап айтқанда, кедендік қатынастарды құқықтық реттеудің ерекшеліктеріне байланысты (әкімшілік аспектіде) кедендік-құқықтық қатынастардың екі тобын бөліп көрсетуге болады:
а) Мемлекеттік – кеден қызметінің билік табиғаты анық көрінетін кедендік әсердің негізгі формуласын (кедендік қатынастардың»субъектісі-объектісі») тікелей білдіретін қатынастар. Бұл-жеке властеотношения;
б) сол немесе өзге объектіге тікелей кедендік әсер ету шеңберінен тыс қалыптасатын, бірақ оны жүзеге асырумен органикалық байланысты қатынастар.
Аталған кедендік-құқықтық қатынастар топтары негізгі және негізгі емес кедендік байланыстар ретінде сипатталады. Біріншісі кедендік қызметтің мәнін тікелей білдіреді,ал екіншісі осы мәнмен байланысты, бірақ оны тікелей білдірмейді. Біріншісі-«команда – орындау»формуласымен көрсетілуі мүмкін кедендік-құқықтық қатынастар. Бұл МТК жоғары тұрған және төмен тұрған буындары арасындағы, лауазымды тұлғалар – басшылар мен қызмет бойынша оларға бағынысты қызметкерлер арасындағы, атқарушы органдар (лауазымды адамдар) мен азаматтар арасындағы және т. б. қатынастар.
Қатынастардың екінші тобын сипаттау кезінде басты назар олардың кедендік қызмет саласында тікелей пайда болса да, бірақ субъектінің объектіге тікелей кедендік әсері өзінің тікелей мақсаты жоқ екендігіне аударылады. Бұл, мысалы, Кедендік бақылау саласында жұмыс істейтін, бірақ өзара бағыныштылықпен байланысты емес екі тараптың арасындағы қатынастар. Осылайша, Беларусь ГТК бірлескен құқықтық актіні дайындау немесе өзара халықаралық-құқықтық мәселелерді және т. б. келісу қажеттілігіне байланысты қатынастарға түсе алады.
Кедендік құқық теориясында субординациялық және үйлестіру кедендік-құқықтық қатынастар да бар. Субординациялық кедендік қатынастар субъектісінің заңды ерік білдіруінің авторитарлығына салынған. Координациялық байланыстар бұл авторитарлығы жоқ деп аталады. Бұл ретте, мысалы, бағынбаған (ГТК – кеден) органдар арасындағы қатынастарға сілтеме жасалады. Егер үйлестіру (яғни келісу) мазмұны бір мағынада түсіндірілсе, мұндай тәсіл қолайлы болар еді. Бірақ бұл үшін жеткілікті негіздер жоқ. Үйлестіру Мемлекеттік-кеден қызметінің негізгі көріністерінің тізбесіне кіреді,яғни оның заңдық-билік көріністеріне нақты сәйкес келеді. Осылайша, Беларусь Республикасының Үкіметі Беларусь Президенті басқаратын республиканың кеден органдарының қызметін үйлестіреді. Осыған ұқсас үйлестіру өкілеттіктері кеден ісі бойынша үкіметтік актілер нысанында, яғни заңдық-билік ерік білдіру нысанында іске асырылады.
Қызығушылық олардың қатысушыларының өзара іс-қимылының заңды сипаты бойынша кедендік-құқықтық қатынастардың жіктелуі болып табылады. Осы критерийге сәйкес, бұрын қаралғандарды белгілі бір шамада қамтитын тік және көлденең құқықтық қатынастар бөлінеді.
Тік қатынастар кедендік-құқықтық реттеудің және кеден ісі субъектісі мен объектісі арасындағы кедендік қызмет үшін әдеттегі субординациялық байланыстардың мәнін неғұрлым жоғары дәрежеде білдіреді. Оларды атайды властеотношениями. Олар Тараптардың арасында пайда болады,бұл азаматтық-құқықтық қатынастардан айырмашылығы, тараптардың теңдігін куәландырады. Алайда, бағынушылық мағынада түсіндірілмейді. Іс жүзінде тік бір Тараптың екінші Тараптың (мысалы, азаматта) жоқ немесе олардың көлемі аз (мысалы, кеден бекетінде) заңды өкілеттіктері бар екенін білдіреді.
Кедендік-құқықтық қатынастарды сипаттау кезінде келтірілген үзілді-кесілді тұжырымдармен және қорытындылармен шектелу мүмкін емес, өйткені кедендік сатылылықтың іс жүзінде көріністері көп мәнді. Тиісінше кедендік құқық саласында кедендік-құқықтық қатынастардың бірнеше нұсқаларын табуға болады, олар өздерінің барлық негізгі көрсеткіштері бойынша сатылас көрсеткіштердің қатарына жатады. Бұл туралы, атап айтқанда, кедендік-құқықтық нормалармен реттелген қоғамдық қатынастардың осындай түріне тән көптеген белгілер куәландырады:
а) Тараптардың кеден қатынастарындағы теңсіздігі туралы тезистің құқықтық қатынастардың осы түрінің сатылылық көрсеткіші ретінде сөзсіз болуы;
б) тараптардың теңсіздігі бір Тараптың («кедендік қатынастар объектісі») екінші Тараптың («кедендік қатынастар субъектісі») бағынуын қисынды болжайды. Осыдан бытующая формуласы «билік-бағыну» пайдаланылатын, әдетте, сипаттау үшін кедендік-құқықтық қатынастар дәл тік типті (айталық, ГТК – кеден);
в) кедендік-құқықтық қатынастардағы бағыныстылық (бірлесіп бағынушылық) әдетте айқын көрініске ие емес. Мысалы, азамат немесе мемлекеттік емес құрылым (коммерциялық құрылым және т. б.) кеден органдарына ұйымдық бағынбаған;
г) тік түрдегі көптеген кедендік-құқықтық қатынастар олардың бағынбаған қатысушылары арасында туындайды. Бірақ мұндай жағдайларда да Тараптардың бірі (ГТК) өз құзыретіне орай басқа Тараптың ұйымдық бағынбайтын осы құқықтық қатынастарды (төменгі кеден органдары) орындауы үшін міндетті заң актілерін шығаруға құқылы.);
д) кеден қатынастарының субъектілері тиісті құқықтық нормалардың талаптарына сәйкес аталған субъектілерде ешқандай бағынышты емес азаматтарға, бірлестіктерге өздерінің заңды ерік білдірулерін жіберуге құқылы.
Бір мәнді емес тік кедендік-құқықтық қатынастардың жалпы белгілері-бұл олардың шеңберінде тікелей реттеушілік әсерді жүзеге асыру және бір Тараптың заңдық тұрғыдан айқын ерік-жігерінің басымдығы.
Көлденең кедендік-құқықтық қатынастар шеңберінде тараптар іс жүзінде және заңдық тең құқылы деп танылады. Оларда, тиісінше, бір Тараптың екінші Тараптың міндетті заңды талабы жоқ. Мұндай құқықтық қатынастар кедендік қызмет саласында өте таралған.
Қоғамдағы кедендік-құқықтық қатынастардың мәнін келесідей сипаттауға болады:
біріншіден, олар меншік нысандарының алуан түрлілігіне негізделген және кеден органдарының, азаматтардың, кәсіпорындардың қоғамдық қатынастарын білдіретін объективті экономикалық қатынастармен айқындалады;