Қазақстанның ЕҚЫҰ-ны жандандыру және жаңғыртудағы рөлі туралы

2010 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан Республикасы Еуропадағы қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымына төрағалық етуді іске асырумен ерекшеленді. Бұл шешім Тарихи, сондай-ақ бірқатар себептер бойынша теңдесі жоқ болып табылады. Мәселен, ЕҚЫҰ тарихында алғаш рет оны негізінен мұсылман халқы бар түркі азиялық мемлекеті басқарады. Бұл ретте ЕҚЫҰ төрағаларының арасында әрқашан Батыс Еуропа өкілдері, мүшелер немесе Еуроодаққа кіруге үміткерлер басым болды. ТМД-ның бірде-бір мемлекеті бұған дейін осы жоғары лауазымға үміткер бола алмады. Әрине, бұл лауазымдағы қызмет Қазақстанның халықаралық мәртебесін күшейтеді.

2009 жылдың басынан бастап Қазақстан Финляндия және Грециямен бірлесіп «үштік» құрамында ЕҚЫҰ құрылымдарында жұмысқа кірісті. ЕҚЫҰ-ның ережелері бойынша, осы халықаралық ұйымның бұрынғы және кейінгі төрағалары «үштікті» құрайды, бұл ретте бұрынғы ел-ЕҚЫҰ-ның төрағасы қазіргі төрағаға кеңес береді. 2010 жылы» үштік » құрамына Финляндияны ауыстыра отырып, Литва кіреді. Осылайша, Қазақстанға өз қызметін ЕҚЫҰ-да неғұрлым тиімді үйлестіруге және жоспарлауға мүмкіндік беретін сабақтастық қағидаты іске асырылуда.

1992 жылдан бастап Қазақстанның БҰҰ мен ЕҚЫҰ қатарына қосылуымен ерекшеленетін ел демократияландыру, экономиканың тұрақты дамуы, тұрақты және төзімді қоғамды дамыту, аймақтық халықаралық қауіпсіздікті нығайту, әлемдік қоғамдастыққа интеграциялау бағытын алды.

Тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстан аймақтық және жаһандық қауіпсіздікті нығайтуға нақты үлес қосуда. Еліміздің тарихи шешімі Семей ядролық полигонының жабылуы, әлемдегі қуаттылығы жағынан төртінші ракета — ядролық арсеналдан ерікті түрде бас тарту және оның инфрақұрылымын толық жою екені белгілі. Қазақстанның бастамасымен БҰҰ Бас Ассамблеясының 29 тамыз – Халықаралық ядролық сынақтарға қарсы іс-қимыл күні деп жариялау туралы қарары қабылданды.

Қазақстан Республикасының сыртқы саяси бастамалары әлемдік жұртшылықты мойындады, өйткені олар сыртқы саясаттың теңдестігі мен таразылығымен, көп векторлық пен ұзақ мерзімділігімен, халықаралық құқықтың негізгі қағидаттарын ұстануымен ерекшеленеді. Қазақстан АӨСШК, ШЫҰ, ҰҚШҰ, Кеден одағы және басқа да өздерін танытқан ұйымдар құрудың бастамашысы болып табылады, сондай-ақ бірнеше өңірлік Халықаралық экономикалық және саяси ұйымдардың мүшесі болып табылады. Осылайша, Қазақстан Халықаралық қауіпсіздік ұйымдарының белсенді қатысушысы болып табылады,бұл әлемдік қоғам мен дипломатиялық топтар, сондай-ақ БҰҰ мен ЕҚЫҰ сияқты беделді ұйымдар лайықты бағалаған.

Қазақстан аймақтағы қауіпсіздіктің, терроризмге қарсы іс-қимылдың, конфессияаралық келісім мен жақын орналасқан мемлекеттермен достық қарым-қатынасты нығайтудың түрлі проблемалары бойынша мол жұмыс тәжірибесі бар, Орталық Азия елдері мен посткеңестік кеңістікте көшбасшы болды және өзінің геосаяси жағдайына байланысты Батыс пен шығыс арасындағы «көпір» болып табылады. Жоғарыда аталғандардың барлығы, сондай-ақ Қазақстан басшылығының эволюциялық парадигмасы мен қауіпті жарылыстарсыз, шиеленіс ошақтарынсыз, діни және конфессиялық төзбеушіліксіз әлеуметтік даму реттілігі Қазақстанды ЕҚЫҰ төрағасы қызметіне бекіту кезінде оң рөл атқарды. Бүгінгі таңда Қазақстанда 140 этнос пен 40-тан астам конфессия өкілдері тату-тәтті отбасымен өмір сүріп жатыр.

Сонымен қатар, ҚР Президенті Н. ұсынған еуразиялықтың философиялық-геосаяси тұжырымдамасы.А.Өзінің практикалық құндылығын көрсетті. Осылайша, біз еуропалық және әлемдік жұртшылық Қазақстанның Азия және еуропалық үдерістерді орнықты дамудың бірыңғай еуразиялық процесіне біріктіруге деген ұмтылысын лайықты бағалағанын көріп отырмыз. Қазақстанға христиан батысы мен мұсылман шығысы арасындағы өзара қарым-қатынасты реттеу саласында белгілі бір үміт артылады.

Қазақстандық қоғамның экономикалық және саяси жаңғыруының барысы мен қарқыны халықаралық бақылаушыларды таң қалдырады, өйткені Батыс Еуропа елдерінің осындай жолы 400 жыл ішінде өтті. 2007 жылы ел президенті Қазақстанның президенттік-парламенттік республикаға ауысуын бастаған Конституциялық қайта құруларға бастама жасады. Сайлаудың мажоритарлық жүйесін пропорционалды жүйеге ауыстыру саяси партиялардың рөлін күшейтуге ықпал етеді. ЕҚЫҰ ұсынымдарын ескере отырып, сайлау, саяси партиялар, БАҚ, жергілікті өзін-өзі басқару туралы заңнамаға елеулі түзетулер енгізілді. ҚР Парламенті Мәжілісі мен Сенаты делегацияларының ЕКПА-ға жұмыс сапарлары еуропалықтарға парламентаризм мен демократияны жалпы елімізде дамыту туралы ұсыныс берді. Қазақстанның маңызды бастамаларының бірі биылғы жылдың мамыр айында Алматыда ЕҚЫҰ-ның алғашқы Трансазиялық парламенттік форумын шақыру туралы ұсыныс болды.

Алайда, бұл барлық жұмыс жасалған деген сөз емес. Республикада адам құқықтары мен адам өлшемін қорғау саласындағы құқықтық базаны жетілдіру саласында әлі де көп жұмыстар атқарылуда. Қазақстан Республикасы Адам құқықтары саласындағы 60-тан астам көпжақты әмбебап халықаралық шарттардың, оның ішінде азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің, Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы Конвенцияның, Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысандарына қарсы халықаралық конвенцияның, бала құқықтары туралы Конвенцияның, әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы Конвенцияның, Босқындардың мәртебесі

2009 жылы маңызды бағдарламалар қабылданды: 2009-2012 жылдарға арналған Адам құқықтары саласындағы ұлттық іс-қимыл жоспары және 2010-2020 жылдарға арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы. Адам құқықтары саласындағы ұлттық жоспардың барлық тарауларында адам құқықтары саласын реттейтін ұлттық заңнаманың халықаралық стандарттарға сәйкестігі тұрғысынан салыстырмалы-құқықтық талдауы, сондай-ақ адам құқықтарын қорғау саласындағы ұлттық заңнама мен құқық қолдану практикасын жетілдіру жөніндегі қорытындылар мен ұсынымдар ұсынылған, Қазақстан Республикасының Үкіметі 2009-2012 жылдарға арналған адам құқықтарын қорғау саласында іске асыратын нақты шаралар көрсетілген.

Осыған байланысты ҚР Сыртқы істер министрі Қ. Саудабаев ЕҚЫҰ-да 2010 жылғы 14 Қаңтарда сөйлеген сөзінде Қазақстан Үкіметі азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының сақталуын, ең алдымен, өз елінде қадағалайтынына сендірді.

Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымының (ЕҚЫҰ) Төрағасы лауазымындағы басты міндеттері демократиялық құндылықтарды ілгерілету және әлемдегі қауіпсіздік жағдайын жақсарту болады.

Сонымен қатар, Қазақстан ЕҚЫҰ қызметіне жаңа идеяларды енгізеді және еуропалық және аймақтық кеңістікте жаңа бастамалар мен саяси дәстүрлердің бастаушысы болуы мүмкін, және жалпы алғанда, халықаралық деңгейде көптеген еуропалықтардың санасында басым болып отырған посткеңестік мемлекеттер туралы ескі стереотиптің қабатына ықпал ететін болады. Мәселен, Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев А. Назарбаев Қазақстан Республикасының ЕҚЫҰ — ның төрағасы қызметіне кірісуіне байланысты ағымдағы жылдың 14 қаңтарында жасалған өз үндеуінде қазақстандық төрағалықтың ұраны төрт «Т» — «траст» (сенім), «традшн» (дәстүр), «транспаренси» (транспаренттілік) және «толеранс» (төзімділік) болатынын атап өтті. Қазақстан 2009-2011 жылдарға арналған «Еуропаға жол» мемлекеттік бағдарламасын қабылдады.

Олардың қатарына мынадай мәселелер кіреді: ЕҚЫҰ кеңістігінде демократиялық институттарды дамыту үшін жағдайлар жасау жөніндегі күш-жігерді жалғастыру; ЕҚЫҰ мемлекеттерінің транзиттік-көліктік әлеуетін және Еуразиялық құрлықаралық көлік дәліздерін дамыту; экологиялық проблемаларды шешу; Қазақстанның бейбітшілікті, қауіпсіздікті және ядролық қарусыздануды қамтамасыз етуге қосқан үлесін ескере отырып, сенім шараларын және өңірлік қауіпсіздікті нығайту; ЕҚЫҰ қызметіндегі, атап айтқанда, терроризмге, экстремизмге, есірткі құралдарының заңсыз айналымына, ұйымдасқан қылмысқа, қару — жарақ пен адам саудасына қарсы күрес саласындағы қауіпсіздіктің әскери емес аспектілерін дамыту, сондай-ақ Ауғанстанды-ЕҚЫҰ серіктес елін қалпына келтіру.

Сондай-ақ, қауіпсіз, тұрақты және гүлденген Орталық Азия құру, өңірдің, оның ішінде экономикалық тартымдылығын арттыру процесінде ЕҚЫҰ-ның әлеуеті мен құралдарын пайдалану маңызды міндет болып табылады.

Халықаралық бақылаушылар мен саясаттанушылар ЕҚЫҰ-ның өзі өздерінің базалық құндылықтары мен өзінің өзін-өзі сәйкестендіруін түбегейлі қайта ойластыру қажеттігін мойындайды. ЕҚЫҰ-ға мүше 56 мемлекет болып табылатыны, оның ішінде АҚШ пен Азия елдері бұл ұйымды жаһандық проблемалардың бірін, атап айтқанда екі өркениеттің өзара іс-қимылын іздестіру ісінде жетекші елдердің бірі етіп жасайды.

Осылайша, Қазақстанның бітімгершілік бастамалары ЕҚЫҰ шеңберімен шектелмейді және жаһандық сипатқа ие болады. Осылайша, Астанада толеранттылық және кемсітпеушілік мәселелері жөніндегі халықаралық семинарда қауіпсіздікті жетілдіру процесі бүкіл әлемге таралып, тек Еуропамен шектелмеуі тиіс екендігі айтылды.

Осыған байланысты, 2010 жылғы 1-2 желтоқсанда Астанада өтетін ЕҚЫҰ елдерінің саммитін ұйымдастыру туралы Қазақстанның бастамасы ерекше назар аударуға тұрарлық. Оған Еуропа, Азия және Американың 56 мемлекетінің көшбасшылары, сондай-ақ 50-ден астам беделді халықаралық ұйымдардың басшылары қатысады деп күтілуде. ЕҚЫҰ-ның соңғы саммиті 1999 жылы өткендігін және осыған байланысты дамудың жаңа векторларын айқындау, жаңа реалияларды ескере отырып, ЕҚЫҰ-ның базалық құндылықтарын түзету үшін қажеттілік туындады. Биылғы жылы ЕҚЫҰ және бүкіл әлем елдері, мысалы, Хельсинки Қорытынды актісінің 35 жылдығы, Жаңа Еуропа үшін Париж хартиясының 20 жылдығы және екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуының 65 жылдығы сияқты тарихи және символдық мәні бар күндерді атап өтті. Осы даталарға арналған халықаралық ғылыми конференциялар, жоғары деңгейдегі кездесулер аз емес, бұл соғыстан кейінгі әлемге әсер еткен осы тарихи оқиғаларды жаңа қайта пайымдауға ықпал етеді. Осыған байланысты осы Саммитте ЕҚЫҰ платформасында еуропалық қауіпсіздік туралы шарттың дамуын талқылау өзекті мәнге ие болып отыр. Осы айтулы оқиғалар қарсаңында ҚР Президенті Н. Назарбаев А. Назарбаев 1 тамыз — Хельсинки Қорытынды Актісіне қол қойған күн – Еуропадағы қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымы күні деп жариялау туралы ұсыныс жасады.

Қазіргі саммит, жетінші рет ЕҚЫҰ-ның Еуро-Атлантикалық және Еуразиялық Қауіпсіздікке жәрдемдесу платформасы ретінде нығаюына ықпал ететін болады. «Астанада өткен Саммитте ЕҚЫҰ–ға қатысушы елдердің көшбасшылары өзінің тұрақты саяси еркіне сүйене отырып, Ванкуверден Владивостокқа дейінгі қауіпсіздік кеңістігінің тұжырымдамасынан» жол картасын «және жаңа стратегиялық бағыттар мен» Жол картасын» ортақ құндылықтар, қағидаттар мен міндеттемелер негізінде біртұтас және бөлінбейтін қауіпсіздіктің шынайы Еуро-Атлантикалық және Еуразиялық қауымдастығын құруға бағытталған», – деді Қазақстан басшысы [1].

Осылайша, Қазақстанға ЕҚЫҰ-ны жандандыру мен жаңғыртуда, жаһандық сын-қатерлер мен қауіптерді ескере отырып, қауіпсіздіктің жаңа архитектурасын салуда маңызды рөл беріледі, діни терроризм мен экстремизм, есірткі трафигі, заңсыз көші-қон болып табылады.

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, барлық қазақстандықтардың жаңа сын-қатерлер мен жаһандық қауіп-қатерлер аясында Қазақстан ЕҚЫҰ-ға төрағалық ету кезеңінде осы ұйымның тиімділігі мен қажеттілігінің өсуіне жәрдемдесу жөніндегі салмақты саяси қадамдар жасайтынына, халықтар арасындағы жаңа идеялар мен бастамалар арасындағы бейбіт қатар өмір сүру мен тату көршілік парадигмаларын байытатынына, ЕҚЫҰ-ның келесі басшылары жалғастыратын жаңа саяси дәстүрлерді қалайтынына сенім білдіремін.